Đặc sắc Lễ hội Chá Mùn của người Thái huyện Lang Chánh

Lễ Chá Mùn là lễ tục cầu mùa, cầu phúc của người Thái. Qua lễ hội này, người dân sẽ gửi gắm những ước vọng lớn lao về cuộc sống bình yên, no ấm, đồng thời là dịp để mọi người giao lưu sinh hoạt văn hóa, văn nghệ, vun đắp nên những nét đẹp trong phong tục, tập quán, tín ngưỡng, cũng như lối ứng xử thân thiện, mến khách, tạo nên một sắc thái văn hóa đặc sắc.

Lễ hội Chá Mùn có từ lâu đời, là nét văn hóa truyền thống mang đặc trưng sắc thái văn hóa dân tộc Thái đen xã Yên Thắng. Trải qua bao biến cố, thăng trầm của lịch sử, Lễ hội Chá Mùn dần mai một, lãng quên. Thực hiện Nghị quyết Trung ương 5, khóa VIII về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, cấp ủy, chính quyền xã Yên Thắng khuyến khích các mo Mùn tổ chức Lễ hội Chá Mùn để gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái đen. Năm 2017, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thanh Hóa phối hợp với UBND huyện Lang Chánh phục dựng thành công lễ hội này. Năm 2019, xã Yên Thắng đã tổ chức Lễ hội Chá Mùn với quy mô cấp xã và quy định 3 năm tổ chức một lần. Với những giá trị nhân văn sâu sắc, xã Yên Thắng đã làm hồ sơ đề nghị các cấp có thẩm quyền công nhận Lễ hội Chá Mùn là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Theo tương truyền của người Thái đen xã Yên Thắng, từ xa xưa con người ở trần gian (Mường Lúm) bị dịch bệnh, không phương thuốc cứu chữa, tổ tông người Thái đen đã cử người lên Mường trời cầu cứu. Pó Then (ông Then - một tên gọi trừu tượng, người cai quản Mường trời, một Mường có cuộc sống hạnh phúc vô biên), có đầy đủ mọi tài năng tạo ra đất, ra nước và muôn loài, trong đó có loài người.

Người Thái đen quan niệm, người trần gian không có phương sách nào khác để thoát khỏi ám hại của ma tà, dịch bệnh nên phải lên cầu cứu Pó Then. Pó Then đồng ý và ra lệnh cho quân mở cổng trời thả xuống trần gian một sợi lụa dẫn đường cho quân lính đi voi ngựa xuống giúp trần gian diệt trừ ma tà, chữa trị bệnh cứu người.

Con người ở Mường Lúm được Pó Then cứu sống, tổ tông người Thái đen đã cử những người có khả năng hành nghề lần theo sợi lụa lên Mường trời tạ ơn và học bí quyết. Khi đoàn người Mường Lúm (mo Mùn) đến Mường trời, Pó Then đã đồng ý và truyền những bí quyết, phương thuốc chữa trị.

Theo lời hứa, mỗi mo Mùn khi đã hành nghề từ 3 đến 5 năm trở lên, đủ 120 pan khai (mâm cúng) tương ứng với 120 lượt cúng và chữa trị bệnh thì phải tạ ơn Pó Then, đồng thời cũng giải hạn cho việc hành nghề của mình.

Hàng năm, vào tháng 9, tháng 10 (âm lịch), mo chủ loan báo đến các Lúc May (người bệnh) được mo Mùn cứu chữa chuẩn bị đồ lễ để góp vào lễ hội tại gia đình mo chủ. Lúc này, Mo chủ mời từ 4 đến 6 người là các mo Mùn cùng hành nghề đến tổ chức lễ hội.

Trung tâm của lễ hội là cây bông (gọi là Bọoc mạy). Trên cây bông trưng bày đủ loài hoa, chim muông, cá, ếch, voi, ngựa, thuyền bè và được đặt ở gian chính ngôi nhà sàn Mo chủ. Gần cây bông đặt 2 vò rượu cần, một vò cắm 4 cần dành cho Mo chủ mời ông Then, một chĩnh 8 cần mời khách đến dự lễ hội.

Một mâm cúng chính (gọi là Pan thôn) đặt gần cửa sổ gian giữa ngôi nhà với ý nghĩa mời Pó Then và linh hồn các thế hệ Mo mùn đi trước đến chứng giám và phù hộ cho lễ hội. 30 mâm phụ (gọi là Pan bán - mâm ngọt) được đan bằng tre, nứa bày các loại hoa quả như chuối, mía, khoai lang, khoai sọ, cá nướng, xôi năm và một chai rượu kèm 30 chén cho 30 mâm được đặt trên nhà sàn với ý nghĩa tiếp đoàn tháp tùng Pó Then từ Mường trời xuống trần gian dự lễ hội Chá Mùn.

Lễ hội Chá Mùn gồm nghi lễ mời ông Then trên trời và linh hồn các thầy Mo đã quá cố về dự lễ hội; gọi vía người bệnh và mọi người về tham gia lễ hội; đón người cai quản địa phương và khách tham dự lễ hội; tổ chức các trò chơi, trò diễn độc đáo của người Thái như ném còn, bắn nỏ, đi cà kheo… bên cạnh đó là những làn điệu dân ca của người Thái được đồng bào hát múa xung quanh cây bông tạo nên không khí vui tươi, rộn rã và cuối cùng là tiễn Pó Then, các linh hồn mo Mùn trở về Mường trời, chia tay lễ hội và hẹn mùa lễ hội sau.

Bà Lê Thị Thiết, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Lang Chánh cho biết: Lễ hội Chá Mùn xã Yên Thắng là một trong những lễ hội văn hóa tín ngưỡng của người Thái đen. Lễ hội còn là dịp để đồng bào các dân tộc cùng hội tụ giao lưu, hiểu biết lẫn nhau, khơi dậy niềm tự hào truyền thống văn hóa, phát huy sức mạnh khối đại đoàn kết toàn dân tộc, góp phần xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Trong thời gian tới, huyện Lang Chánh tiếp tục chỉ đạo xã Yên Thắng tổ chức Lễ hội Chá Mùn, nhằm giáo dục ý thức, trách nhiệm cho các thế hệ trẻ trong việc giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa của ông cha. Đồng thời đưa lễ hội này trở thành sản phẩm du lịch tâm linh độc đáo của huyện Lang Chánh, thu hút ngày càng đông đảo du khách đến tham quan và trải nghiệm…” – bà Thiết thông tin.