Đặc sắc những điệu múa truyền thống của người Cao Lan

Người Cao Lan có những điệu múa theo nhóm, hầu hết các điệu múa này đều phục vụ cho các sinh hoạt tín ngưỡng, cúng thần linh, đám chay, đám ma. Những điệu múa này diễn tả lại một cách cách điệu hóa, phản ánh các hoạt động sinh hoạt của cuộc sống cộng đồng.

Đồng bào dân tộc Cao Lan ở tỉnh Phú Thọ (còn gọi là dân tộc Sán Chay) ở huyện Đoan Hùng đang sinh sống quần tụ ở 6 làng thuộc các xã: Ngọc Quan, Hùng Long, Yên Kiện, Minh Phú, Tây Cốc và Vân Đồn. Ông Hà Đức Sản-Trưởng khu 13, thôn Ngọc Tân, xã Ngọc Quan cho biết, người Cao Lan có hàng trăm điệu múa khác nhau, được chia làm 2 nhóm: Múa trong các nghi lễ tín ngưỡng và múa văn nghệ kết hợp hát Sình ca. Trước hết, đó là các điệu múa biểu diễn tại các nghi lễ thờ cúng tế lễ thần thánh, cầu an, giải hạn... Các điệu múa chủ yếu thể hiện cử chỉ, ngoại hình của thánh thần, thể hiện niềm vui đón chào các vị thần. Thông dụng nhất trong văn hóa Cao Lan là các điệu múa gắn liền với sinh hoạt con người, được biểu diễn trong các dịp lễ hội. Bao gồm: Múa xúc tép, chim gâu, múa cầu mùa, múa còn…

Được biết đến rộng rãi và thường xuyên biểu diễn trong Lễ hội đường phố dịp Giỗ Tổ Hùng Vương-Lễ hội Đền Hùng hàng năm và các hoạt động văn hóa dân gian là các điệu múa "Xúc tép", "Chim gâu". Tên gọi của các điệu múa được xuất phát từ những hoạt động lao động sản xuất hàng ngày. Sự uyển chuyển nhịp nhàng của người múa hòa với tiếng trống, tiếng khèn đã phản ánh sinh động đời sống cũng như khát vọng của người Cao Lan.

Trong đó, điệu múa “Chim gâu” được kết hợp trong các dịp hát Sình ca của cặp trai gái. Đây là điệu múa có sự kết hợp khéo léo giữa người nam, người nữ và những thanh âm phát ra từ bộ gõ. Khi múa, các diễn viên không chuyên sẽ cầm các ống tre đứng xung quanh muống rồi gõ vào muống với tiết tấu khác nhau. Đối với nam thanh nữ tú thì đây là cơ hội để tâm sự, hẹn hò và có nhiều đôi trai gái đã phải lòng nhau, rồi nên vợ nên chồng. Điệu múa "Chim gâu" đơn giản, dễ múa, hình thức mô phỏng mang tính chất tả thực nên được rất nhiều người tham gia và là một hoạt động sôi nổi trong lễ hội đình làng Ngọc Tân. Còn múa “Xúc tép”, tiếng Cao Lan gọi là “Sọc cộng”. Điệu múa này thường có từ 3 người trở lên. Múa "Xúc tép" diễn tả hoạt động của con người bắt cá làm thức ăn. Khi múa 2 tay cầm cán vợt xúc tép, cá đưa chéo xuống; 1 chân làm trụ 1 chân bước theo nhịp của trống, hai tay đưa vợt lên xuống làm động tác như đang xúc tép. Tất cả là sự kết hợp nhịp nhàng tiếng nhạc, trống và sự uyển chuyển hình thể của người biểu diễn. Múa "Xúc tép" không hạn chế về số lượng, tuổi tác và giới tính nên mỗi dịp tổ chức múa đều tạo sự vui tươi, phấn khởi. Hay như điệu múa “Sau quat” miêu tả bàn tay Phật, “Phúi mạc lừ” diễn tả đôi tai thần thánh, “bat bat hooc, bạt bạt hoi” đóng cửa trời, mở cửa trời để thánh thần đi lại giao tiếp thế giới loài người; “Sìa cời”: Gọi cờ múa cờ cho thánh thần... Các điệu múa này thực hiện khá nhiều kiểu cách, chi tiết cầu kỳ. Trong đó, có sự kết hợp tiếng trống, tiếng nhạc, tiếng hát cùng nhịp chân nhảy, tay múa uyển chuyển.

Có lẽ tiêu biểu nhất là điệu múa “Khai tăng” được biểu diễn tại các nghi lễ. Đây là điệu múa khai đèn cho thánh thần chiếu sáng cho khắp nhân gian. Người thực hiện là đệ tử của các thầy cúng người Cao Lan. Thường có 4 người, bởi theo quan niệm con số 4 tượng trưng cho 4 phương trời. Anh Lâm Văn Anh, xã Hoàng Khai (huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang) người thường thực hiện điệu múa “Khai tăng” chia sẻ, người biểu diễn có các đạo cụ như chuông nhỏ, cờ, đèn. Họ thường di chuyển vòng tròn, xoay tròn rồi 4 người chụm vào, chụm ra theo quy luật riêng. Để tất cả được kết hợp nhịp nhàng thì cần có sự chỉ huy của thầy cúng. Mỗi điệu múa thường khoảng 45 - 60 phút. Hay điệu múa “Pâng loóng” ra đời từ rất lâu và đến nay vẫn được lưu truyền trong đồng bào dân tộc Cao Lan. Bà Lâm Thị Thức, thôn 8, Hợp Hòa, xã Bằng Cốc (xã Hàm Yên, tỉnh Tuyên Quang) cho biết, đây là điệu múa mang tính ước lệ cao, miêu tả lại quá trình làm nương của người Cao Lan, từ lúc tra hạt cho đến lúc thu hoạch mang về giã thành gạo. Nhạc cụ sử dụng cho điệu múa này chủ yếu là bộ gõ, bao gồm trống và các ống tre. Loại nhạc cụ này tạo nên ấn tượng sôi động và khó quên trong lòng người xem. Tiếng gõ muống, tiếng nhạc đệm từ những nhạc cụ truyền thống chính là một phần quan trọng tạo nên sự khác lạ, thu hút trong điệu múa Pâng Loóng. Người dân hò reo theo giai điệu rộn ràng làm cho không khí thêm náo nhiệt.

Điệu múa của người Cao Lan rất phong phú và là nét đẹp trong sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Các điệu múa đã trở thành cầu nối tâm linh giữa đất trời và lòng người, thể hiện khát vọng, ước nguyện của những người dân lao động. Hiện nay số lượng người tham gia biểu diễn các điệu múa truyền thống không còn nhiều, vì vậy việc truyền dạy cho các thế hệ sau là cần thiết để tiếp nối và giữ gìn các nét đẹp văn hóa, bản sắc của dân tộc.