Độc đáo đôi giày thêu thủ công của người Xạ Phang

Kỹ thuật làm giày của người Xạ Phang

Nghề làm giày thêu của người Xạ Phang được trao truyền trong gia đình qua các thế hệ. Ngay ở độ tuổi 10 - 12, các em gái người Xạ Phang đã được các bà, các mẹ hướng dẫn việc may vá, thêu thùa, làm các đồ dùng sinh hoạt và trang phục cá nhân. Đây cũng được coi như thước đo đánh giá sự khéo léo, đảm đang của người phụ nữ dân tộc Xạ Phang. Thông thường, mỗi đôi giày được hoàn thiện trong khoảng thời gian từ 10 - 15 ngày.

Giày của người Xạ Phang có nhiều loại như giày nam, giày nữ, giày cho người cao tuổi và giày dành riêng cho chú rể, cô dâu trong ngày cưới. Còn giày cho nam và nữ, từ trung tuổi trở xuống đều là các đôi giày nhiều màu sắc, nhiều họa tiết. Ðiểm khác nhau giữa giày nam và giày nữ là giày nữ kín mũi, còn giày nam hở một phần phía trước và thân giày. Giày cho chú rể và người cao tuổi chỉ có màu đen, mũi tròn và kín. Ngoài ra, người Xạ Phang còn làm ra những đôi giày chuyên biệt bán cho người Mông dùng trong những dịp tang lễ.

Nguyên liệu chính để chế tác một đôi giày gồm có: vải, mo tre, chỉ khâu, chỉ thêu, keo dán, giấy bản, sáp ong. Vải để khâu đế giày và thân giày phải là loại vải dày, dai, có độ bền (thường dùng vải dệt thủ công của người Thái). Chỉ khâu được làm từ một loại vỏ cây, có sợi săn chắc, dẻo, dai, ít thấm nước. Từ thân cây được chặt về, người Xạ Phang lấy phần vỏ ngoài, giã cho dập và mềm, sau đó cho vào nồi luộc, phơi khô, xé nhỏ rồi nối với nhau lại thành sợi.

Để quá trình khâu giày sợi chỉ luôn trơn, bóng, không bị đứt và không thấm nước, người Xạ Phang thường trà sợi chỉ vào cục sáp ong khô trước khi thực hiện việc khâu giày. Keo dán đế giày được người Xạ Phang làm ra từ củ của cây mùa rỉ. Củ của cây mùa rỉ được đào về, rửa sạch, gọt bỏ vỏ, lấy phần ruột, giã nhuyễn, hòa vào nước và lọc hết bã thô, cho lên nồi nấu tạo thành hồ đặc như keo dán có độ bền cao.

Theo những cụ bà cao niên có nhiều kinh nghiệm làm giày cho biết, để làm được một đôi giày hoa thêu truyền thống tốt, việc làm đế và khâu đế giày luôn là công đoạn chiếm nhiều thời gian nhất vì nó quyết định sự bền chắc của sản phẩm.

Để làm đế giày, người thợ lấy mo tre già, khô, mang về phơi, ép phẳng, cắt theo hình bàn chân và khâu thành đế giày. Mỗi đế giày thường được ghép khoảng 5 lớp mo, mỗi lớp bọc một lần vải dày và dai để tạo độ dày dặn, cứng cáp, đảm bảo bền chắc. Thân giày được cắt định hình từ vải trắng, mặt ngoài của thân giày được táp một lớp vải màu làm nền thêu trang trí các mảng hoa văn sặc sỡ.

Đối với giày nữ, thân giày có đặc điểm kín mũi, nhỏ gọn, thanh thoát, kín đáo, hoa văn thường là thêu một bông hoa lớn nổi bật hơn những bông xung quanh, tạo điểm nhấn chính trên thân giày. Đối với giày nam, thân giày hở một phần phía trước và hai bên, phần gót và thân sau liền, tạo dáng vẻ khỏe khoắn, năng động, phù hợp các hoạt động thể hiện sự mạnh mẽ. Hoa văn được thêu dàn trải đều khắp trên thân, không có điểm nhấn chính.

Điểm thu hút chính trên đôi giày nam là hai mảng hoa văn khác nhau, mảng thân ôm quanh gót và mảng từ mu bàn chân sang hai bên và đến đầu các ngón. Trên thân giày, người Xạ Phang khéo léo tạo thêm nút cài bằng vải phía trên mu bàn chân giúp người đi giày dễ dàng cài hoặc tháo khi sử dụng.

Mỗi đôi giày thêu là một tác phẩm nghệ thuật

Mẫu giày hoa thêu thủ công truyền thống của phụ nữ Xạ Phang đều được trang trí bằng những họa tiết hoa văn độc đáo, gắn với đời sống văn hóa truyền thống dân tộc. gồm các loại hoa lá cách điệu, thực vật thân leo, một số hoa văn hình học như ô trám lồng, zích zắc, sóng lượn, răng cưa… Hoa văn chủ yếu gồm hoa 6 cánh và 4 cánh được thêu đan xen nhau, xung quanh là hình các loại lá cây được cách điệu, các cây thân leo. Hoa văn hình học được thêu trên thân giày chủ yếu trang trí ở phần viền xung quanh, tạo thành khung cho mảng hoa văn chính là hoa và lá. Các loại chỉ dùng để thêu giày là những loại chỉ tự nhiên với những gam màu phong phú.

Đặc biệt, những mẫu giày hoa thêu thủ công dùng cho các cô gái trẻ thì luôn được trang trí bằng gam màu sáng, sặc sỡ như tím, vàng, xanh, đỏ, hồng… như muốn hướng tới những niềm vui, những điều may mắn trong cuộc sống. Bên cạnh những đôi giày hoa thêu truyền thống, phụ nữ Xạ Phang cũng chịu trách nhiệm may trang phục cho mọi thành viên trong gia đình. Nhìn chung, trang phục truyền thống của người dân tộc Xạ Phang tương đối đơn giản với những gam màu nổi bật. Phần cầu kỳ và làm nên nét riêng biệt của chiếc áo chính là cổ áo và tay áo. Phần này được thêu hoàn toàn bằng tay với những hoạ tiết thêu tinh tế và bắt mắt.

Trong nhiều năm qua, nghề làm giày thêu của người Xạ Phang đã trở thành hướng đi có giá trị kinh tế, giúp nâng cao đời sống của cộng đồng và gia tăng các chuỗi giá trị cho sản phẩm, đặc biệt là về lĩnh vực di sản văn hóa của người Xạ Phang. Qua đó góp phần tích cực trong việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa đặc sắc của đồng bào các dân tộc trên địa bàn tỉnh Điện Biên, góp phần phát triển du lịch.

Với giá trị tiêu biểu trên, nghề làm giày thêu của người Hoa Xạ Phang được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 829/QĐ-BVHTTDL ngày 9/3/2021.