Nghệ nhân Y K' Rang: "Vua kèn, sáo" M' Nông

Không chỉ đam mê thổi kèn, sáo mà già Y K’Rang còn một nghệ nhân có biệt tài thẩm âm, chỉnh sửa, chế tác các loại kèn, sáo từng bị mai một thất truyền, góp phần lưu giữ, phổ biến loại nhạc cụ truyền thống độc đáo đặc sắc của dân tộc M’Nông. Với những đóng góp ấy, nghệ nhân Y K’Rang thật xứng danh với sự tôn vinh là “vua kèn, sáo” M’Nông.

Nghệ nhân Y K’Rang sinh năm 1909 ở bon Pi Nao (bon của người M’Nông cũng giống như buôn của người Êđê  thuộc thôn 5, xã Nhân Đạo, huyện Đắk R’Lấp (Đắk Nông), một địa phương tập trung đông đồng bào M’Nông sinh sống và còn lưu giữa được nhiều nét văn hóa truyền thống độc đáo đặc sắc của dân tộc mình. Ông được sinh ra và lớn lên trong một gia đình có truyền thống yêu âm nhạc,  người cha là một nghệ nhân nổi tiếng trong bon về sử dụng thuần thục các loại kèn, sáo M’Nông. Chính vì thế, ngay từ nhỏ ông đã được truyền dạy những kiến thức cơ bản về âm nhạc và cách sử dụng cũng như tự chế tác nhạc cụ, trong đó nổi bật nhất là các loại kèn, sáo mang đậm bản sắc truyền thống M’Nông như kèn M’buăt, sáo N’ hôm… Theo như ông cho biết, do nhiều loại kèn, sáo đã bị mai một thất truyền, nên ban đầu mô phỏng chế tác gặp rất nhiều khó khăn, âm thanh không chuẩn, phải trải qua nhiều năm đi khắp các bon trên cao nguyên M’Nông sưu tầm tìm hiểu và qua nhiều lần chỉnh sửa nên ngày càng trở nên hoàn thiện tinh xảo hơn. Qua bàn tay tài hoa của ông những thân trúc, tre, nứa vô tri vô giác đã trở thành những nhạc cụ chứa đựng cả hồn cốt của người M’Nông.

Theo thời gian từng mùa rẫy, từng mùa lễ hội đâm trâu, cúng tế thần lửa, thần rừng, thần sông, thần suối các loại kèn, sáo do ông chế tác nối nhau ra đời và được lưu truyền khắp các bon của người M’Nông. Hiện nay các loại kèn, sáo như: Rlẹt, Nung, M’buăt, Ting, N’hôm, Rtông, Rket, Wao kleng, Mbló…do ông chế tác ngày càng được phổ biến rộng khắp các bon và là một trong những loại nhạc cụ không thể thiếu được trong các buổi lễ hội truyền thống, sinh hoạt văn hóa cộng đồng của dân tộc M’Nông.  Nghệ nhân Y K’Rang không chỉ có sự am hiểu tường tận các loại kèn, sáo của dân tộc mình, mà còn rất đam mê và có khả năng trình diễn một cách thuần thục điêu luyện những nhạc cụ ấy.

 Nghệ nhân Y K' Rang đang chuẩn bị khoảng 10 loại kèn, sáo để trình diễn tại Nhà sinh hoạt văn hóa cộng đồng tại bon Pi Nao.

Với niềm đam mê và luôn đau đáu nỗi lo các loại nhạc cụ của dân tộc mình bị mai một thất truyền, nên suốt mấy chục năm qua ông đã dồn hết tâm huyết, lòng nhiệt tình, những kinh nghiệm tích lũy được của mình truyền dạy cho các thế hệ trẻ ở bon Pi Nao về nghệ thuật trình diễn các loại nhạc cụ: Chiêng, kèn sừng trâu, kèn bầu một, nhiều loại sáo…Nhờ vậy mà hiện nay Câu lạc bộ cồng, chiêng, kèn, sáo của bon Pi Nao có khả năng trình diễn được những bài cồng, chiêng, kèn, sáo cổ nhất của dân tộc M’Nông. Nói chung những bài biểu diễn của ông đều có nguồn gốc xuất phát từ các bài chiêng cổ, những câu hò, những bản dân ca, dân vũ phản ánh về đời sống xã hội, nếp sinh hoạt cũng như lao động sản xuất của của các bon làng. Là một nghệ nhân rất am tường và còn lưu giữ được nhiều bài hát cổ truyền, nên ông có nhiều thuận lợi trong việc chuyển các bài ca ấy thành nhạc để thể hiện diễn tấu qua các nhạc cụ một cách thật nhuần nhuyễn, tinh tế.

Đến nay dù đã ngoài bách niên, sức khỏe đã giảm, nhưng ngọn lửa đam mê âm nhạc vẫn đang cháy trong ông. Hiện nay, tất cả những lễ hội dù được tổ chức quy mô lớn, hay nhỏ ông đều nhiệt tình tham dự, để trình diễn giới thiệu với công chúng về hơn 10 loại nhạc cụ M’Nông mà ông đang có trong tay. Được biết, chính những nhạc cụ diễn tấu với những bản nhạc cổ truyền thống mang đậm bản sắc độc đáo của dân tộc M’Nông này đã đem về cho ông rất nhiều huy chương vàng, bạc tại các cuộc hội diễn văn nghệ quần chúng do tỉnh Đắc Nông cũng như khu vực Tây Nguyên tổ chức.

 Nghệ nhân Y K' Rang đang trình diễn kèn bầu 6 ống (kèn M' buăt) là loại kèn phức tạp nhất, khó làm nhất trong các loại kèn M' Nông truyền thống.

 Ở cao nguyên M’Nông (Đắk Nông) ông được coi như một “bảo tàng sống” về nhạc cụ, một ông “vua kèn, sáo” M’Nông. Trong các loại nhạc cụ mà ông chế tác bằng ống tre, nứa, trúc, trái bầu khô, sừng trâu thì có loại kèn M’buăt là phức tạp nhất, khó làm nhất, đòi hỏi người chế tác phải rất tinh thông, công phu trong chỉnh âm. Đó là một nhạc cụ được làm bằng 6 ống tre, nứa gắn với trái bầu khô tạo thành nhiều bè âm thanh khác nhau khi thổi (nó cũng có cấu trúc gần giống như chiếc khèn của người H’Mông).

Người M’Nông gọi loại nhạc cụ này là kèn bầu 6 ống và được coi là một trong những nhạc cụ giữ vai trò linh hồn trong diễn tấu các loại kèn, sáo ở các dịp lễ hội, sinh hoạt văn hóa của cộng đồng M’Nông xưa và nay. Ông là một trong số không nhiều nghệ nhân đã có nhiều đóng góp vào công việc triển khai thực hiện Đề án “Bảo tồn lễ hội, hoa văn, cồng chiêng và các nhạc cụ dân tộc” ở Đắk Nông trong những năm qua. Ông bảo, ông rất mừng vì những năm gần đây Đảng, Nhà nước và chính quyền các cấp ở địa phương trong tỉnh đã có những quan tâm đến việc sưu tầm, bảo tồn và phát huy vốn văn hóa truyền thống dân tộc M’Nông.