Không tắm gội, mặc xấu xí mới nặng tình với người đã khuất

      Càng hôi hám bẩn thỉu càng nặng tình

          Buổi chiều muộn buông xuống làng Chuêt (TP Pleku, Gia Lai) một màu ảm đảm. Phía cuối làng là cánh rừng ma còn khá nguyên sơ và rậm rạp, từ xa nhìn vào đã thấy hiển hiện sự thâm u, huyền bí. Ở đó, những người xấu số được mang vào an táng theo thể thức bỏ mả ngàn đời này của người J’rai. Đã từng đến nhiều vùng đất còn nguyên sơ và kỳ bí ở Tây Nguyên nhưng chúng tôi không khỏi ngỡ ngàng trước luật kiêng tắm khi có người chết ở các bản làng người J’rai ở mảnh đất Gia Lai này. Tình cờ đến lạ, người đầu tiên chúng tôi gặp ở làng Chuêt là chị Y Hai Thu.

         Thu ngồi rũ rượi trước bậc thầm trong căn nhà ván đã sỉn màu cũ kỹ của gia đình mình, dẫu thấy khách lạ ghé vào hỏi thăm nhưng chị vẫn ngồi bất động như không mảy may hay biết điều gì cả, nửa lời cũng không cất lên. Nhìn bộ dạng của Y Hai Thu, dễ gợi cho người ta ý nghĩ về một người bà điên, thế nhưng hoàn toàn không phải vậy. Giải thích cho những băn khoăn của khách, bà Y Ni Tun, một trong những người già ở làng Chuêt. Bà Tun nói như khẳng định rằng; "Nó là con vợ ngoan đấy. Cứ nhìn tóc nó rũ rượi, áo quần nó xộc xệch và bốc mùi hôi hám thế kia là biết cái bụng nó thương chồng đến mức nào rồi.Chồng Y Hai Thu vừa chết và được đưa ra rừng ma cách đây gần 20 ngày thôi nên nó không được tắm rửa, thay quần áo hay cắt tóc gì hết. Phải như thế để thể hiện lòng chung thủy và nhớ nhung chồng mình chứ”.

             Chờ ngày tóc dài để tái hôn

                                                 Sau lễ bỏ mã mới được nghĩ đến người mới            

Hôm dẫn chúng tôi ra nơi án táng những người quá cố trong khu rừng ma của làng Chuêt, già làng Y Phung còn tâm sự nhiều chuyện mà nếu không trực tiếp nghe thì khó mà tin đó là sự thật. Ông bảo: "Có người phụ nữ vì quá thương tiếc và chung thủy với người chồng quá cố mà để tóc dài đến tận bàn chân mới chịu tắm gội đấy".

            Khi người vợ hay người chồng chẳng may mà mất đi, người vợ, người chồng còn sống sẽ quỳ sụp trước mộ để nghe những già làng đọc một bài cúng kéo dài đến hàng tiếng đồng hồ. Bài cúng này như một sợi dây vô hình buộc những người vợ, người chồng còn sống phải một lòng nghĩ về người đã khuất trong thời gian quy định. Theo già làng Y Phung, khi người chồng có vợ chết,  trong bài cúng đó có đoạn:" Hỡi linh hồn xấu số, hãy yên nghỉ dưới tán cây rừng. Chúng ta bỏ mả cho các linh hồn. Hãy bình yên, đã có chồng thương nhớ. Qua 40 buổi mặt trời mọc lên và lặn xuống chồng ngươi mới rũ bỏ những hơi ấm đọng lại trên thân thể nó, không có giọt nước nào được xâm nhập vào mái tóc nơi ngươi từng chạm vào. Chưa qua mùa lá rụng, chưa qua mùa con chim Katâu (chim ma) sinh sản thì lòng tưởng nhớ vẫn còn. Hãy yên nghỉ đi, hãy về với rừng đi…”.

            Ngược lại với những người vợ có chồng chết các già làng cũng đọc bài cúng này chỉ cần thay đổi cách xưng hô mà thôi. Theo sự chỉ dẫn của già làng Y Phung chúng tôi lại quay lại làng Vân. Bởi theo ông Y Phung, ở đó đang có thêm một sự chuyển biến lạ lẫm khác trong tâm thức của những người J’rai. Cơn mưa phùn trái mùa đầu đông bất chợt đổ xuống cánh rừng già của làng Vân. Dẫn chúng tôi đến nhà chị Y Mến, già làng Y Linh cho biết, nhiều người vợ, người chồng chết trẻ quá, bắt người sống ở vậy suốt cả cuộc đời vò võ thì tội họ nên chúng tôi đã nghĩ ra cách giải phóng để cho họ đi bước nữa. Chỉ tay vào chị Y Mến, già Y Linh bảo: "Nó mới trải qua 23 mùa rẫy thôi, chồng nó bị cây đè chết 2 năm rồi. Sau lễ bỏ mã sắp tới, buôn làng sẽ làm lễ cởi chói cho nó đi tìm và bắt thằng chồng khác mà cái bụng nó ưng".

             Nét đẹp mang đậm cổ xưa

                                                 Lễ cởi chói được tiến hành trang trọng            

  Già làng Y Linh khẳng định với chúng tôi rằng; Có người phụ nữ chỉ vì không tuân theo các luật tục này, chồng chết mới được một mùa rẫy mà đã đi bắt chồng mới nên đã ngây ngây, dại dại như những con chim hoang dại từ rừng ma lạc về vậy. Ông Y Linh cũng giã bầy rằng: "Tôi cũng được đi nhiều nơi. Cái luật tục này không xấu chỉ lạ thôi. Hoăm nơi với những quy định chặt chẽ đi kèm cùng những nghi lễ nghiêm khắc của bản làng chẳng phải chứng tỏ người J’rai chúng tôi rất giàu tình cảm đó sao. Nếu chẳng mấy hôm người vợ, người chồng về cõi ma mà người sống đã đi với người khác, đã vui vẻ thì cái bụng càng xấu xa hơn rồi. Làng và gia đình người chết không chấp nhận sự nhạt nhẽo tình nghĩa như vậy đâu. Như thế là không đứng đắn, không chung thuỷ, không tôn trọng người chết. Người chết sẽ về của trách nhiều lắm đấy”.

Theo những người già J’rai, sau buổi lễ cúng cởi chói (nghĩa là sau lễ bỏ mả) những người vợ, người chồng sẽ ra con suối trong nhất, mát lành nhất ở buôn làng mình để dành một buổi tắm gội trong dòng suối đó. Dòng nước mát lạnh, trong vắt từ đây sẽ gột rửa mọi quá khứ khổ đau, buồn nhớ. Từ đây người sống không còn liên hệ gì với người chết. Lúc này người chồng có thể nối dây, người vợ có thể bắt chồng và tham dự các cuộc vui của làng và có thể cười nói hay giao tiếp với bất kể những người xa lạ nào khác. Nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Tiến Tùng cho rằng: "Tuy những luật tục này phảng phất tính “rừng rú” nhưng rõ ràng có nét đặc sắc riêng. Nó tác động và làm phong phú, sâu nặng tâm hồn những người J’rai chứ không như các hủ tục khác”.