Phát hiện nhiều dấu tích nền móng kiến trúc của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn

Kết quả khảo cổ đã làm xuất lộ nhiều dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn (ảnh: Báo Đà Nẵng)

Theo đó, báo cáo kết quả khai quật khảo cổ tại di tích Hải Vân Quan của Bảo tàng Lịch sử quốc gia, Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế, Sở Văn hóa và Thể thao TP.  Đà Nẵng cho biết, với diện tích gần 900m² khai đào tại 4 mặt lũy thành và trong lòng khu di tích, kết quả khảo cổ đã làm xuất lộ hoàn toàn các dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn như: bậc cấp, lối đi của hai cổng, hệ thống tường thành, pháo nhãn cùng dấu vết nền móng kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố. Ngoài ra, trong quá trình khai quật cũng đã phát lộ nhiều dấu tích kiến trúc được xây dựng trong giai đoạn từ 1946 đến 1975, khi quân đội Pháp và Mỹ đồn trú tại đây.

Trong quá trình khai quật, các nhà nghiên cứu cũng đã phát hiện cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan và các dấu vết bậc cấp, đường đi. Công trình này đã bị vùi lấp phần chân móng nên không xác định rõ quy mô, kết cấu bậc cấp và lối đi vào cổng. Tuy nhiên, với kết quả khai quật ở độ sâu 1,4m, mọi dấu tích đã được làm xuất lộ. Qua đó, xác định được chân móng của cổng cũng được bó đá Thanh hình khối hộp chữ nhật giống với cổng Hải Vân Quan. Kích thước cổng rộng toàn bộ 7,9m, cao 6,52m, dày 4,79m; vòm cổng rộng 3,47m, cao 4,55m. Nền cổng lát đá sa thạch, mép ngoài bó vỉa bằng hàng gạch vồ dựng nghiêng, tiếp đến là lớp đá dăm nhỏ đầm chắc với vôi hàu. Trước cổng có khoảng sân rộng 7,9m, dài 7,1m được đầm chặt bằng đất cát và đá núi loại nhỏ, mặt sân nề bằng vữa hàu truyền thống (dày 0,2m). Nền sân này đã trải quan nhiều giai đoạn cải tạo, bồi đắp.

Phía trước nền sân là lối đi của đường thiên lý từ Kinh đô Huế vào cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan. Lối đi này rộng 4,8m, chạy men theo hướng đông bắc lên sườn núi phía tây của ngọn Hải Vân Sơn. Ban đầu, hai bên lối đi chỉ tạo thành vách ta - luy, nhưng có thể do bị sạt lở sau các trận mưa bão nên đã được kè đắp bằng đá núi để chống sói lở và đảm bảo an toàn cho người đi đường. Điều này càng được chứng minh rõ hơn khi cách cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan khoảng 300m về phía đông bắc.

Đặc biệt, trong quá trình khai quật đã phát hiện dấu tích đường thiên lý từ Kinh đô Huế về Hải Vân Quan qua cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan. Đường thiên lý rộng từ 2,6m đến 2,8m, men theo sườn núi. Tại đây còn có dấu vết của một trạm gác với bó móng được xếp bằng đá núi. Theo đoàn khảo cổ, khu vực này cần tiếp tục tiếp tục khảo sát và nghiên cứu kỹ hơn, chắc chắn sẽ có thêm nhiều thông tin thú vị về con đường thiên lý xưa.

Phía trong (phía tây nam) cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan, kết quả khai quật cũng đã làm rõ dấu tích bậc cấp đi từ cổng Hải Vân Quan lên. Mặc dù đã bị đào phá trong giai đoạn quân đội Pháp, Mỹ đồn trú, nhưng qua nghi cứu có thể xác định bậc cấp này khởi thủy được xếp bằng đá núi.

 Cổng Hải Vân Quan và hệ thống bậc cấp lên xuống cùng đường đi, qua kết quả khai quật, đã làm xuất lộ dấu tích bậc cấp cùng đường thiên lý phía nam cổng Hải Vân Quan. Bậc cấp được xếp bằng đá núi, rộng phủ bì  8,6m, hai bên bó vỉa bằng đá núi. Bậc cấp dốc thẳng xuống phía dưới, nối với đường thiên lý. Đường thiên lý chạy vòng về bên trái Hải Vân Quan (hướng đông nam). Dấu vết còn lại cho thấy chiều rộng của con đường khoảng 6,8m, hai bên được bó vỉa bằng đá núi. Từ những dấu tích xuất lộ có thể xác định đường thiên lý từ Hải Vân Quan đi về phía nam men theo hướng đông nam, chạy theo sườn núi phía nam của ngọn Hải Vân Sơn xuống vịnh Đà Nẵng (khu vực Làng Vân hiện nay).

Kết quả khai quật ở độ sâu 1,4m đã xác định được chân móng của cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan và dấu vết bậc cấp, đường đi (ảnh: Báo Đà Nẵng)

Ngoài ra, dấu tích đường đi từ Hải Vân Quan lên Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan cũng được xác định. Qua đó cho thấy đường đi bám theo chân tường thành phía bắc nối từ Hải Vân Quan lên Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan rộng 5m, nền đường lát một lớp đá núi.

Đối với dấu tích kiến trúc cổng phụ, lối đi xuống khu vực trước đây xây dựng khu nhà ở cho binh lính đồn trú tại Hải Vân Quan. Cổng phụ được xây dựng trên đoạn tường nối Hải Vân Quan với Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan, cách mặt tường trong của Hải Vân Quan 3,9m. Dấu vết xuất lộ của cổng chỉ còn lại nền móng dài 3,08m, rộng 2,2m, lòng rộng 1,8m, trụ và nền đều xây bằng gạch vồ. Sau khi cổng bị đổ sập, quân đội Mỹ đã tận dụng xây dựng vọng gác bằng bê tông chồng đè lên trên trụ cổng.

Hệ thống tường thành, qua quá trình nghiên cứu, thám sát và khai quật, kết quả khảo cổ đã tìm thấy nhiều dấu vết nền móng tường thành cũ, qua đó cung cấp nhiều cứ liệu khoa học quan trọng, khẳng định đa số những dấu tích tường thành hiện thấy đều đã được cải tạo, xây xếp vào giai đoạn quân đội Pháp, Mỹ chiếm đóng.

Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy quy mô của tường thành xây dựng thời Nguyễn có phạm vi phân bố rộng hơn hệ thống tường thành hiện nay. Tường thành được xây theo kết cấu “thượng thu hạ thách”, chân móng rộng 2,2m, thân tường rộng 1,9m, cao 2,3m - 2,4m được xếp bằng đá núi, khít mạch. Các dấu tích pháo nhãn, nhà Trú Sở, nhà Vũ Khố chỉ còn lại mờ nhạt, khó nhận biết.

Trong khoảng thời gian từ 1946 đến 1975, khi quân đội Pháp, Mỹ và chính quyền Sài Gòn đồn trú tại di tích Hải Vân Quan đã xây dựng mới tại Hải Vân Quan hệ thống nhà ở, đồn bốt, lô cốt, công sự, ụ súng ..., làm thay đổi hoàn toàn bố cục mặt bằng nguyên gốc của di tích. Trong đó rõ nhất tại cổng Hải Vân Quan và Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan. Khu vực nhà Trú Sở, Vũ Khố và nhiều đoạn tường thành, đường đi, bậc cấp… bị triệt giải, thay vào đó là các dãy nhà làm việc, nhà ở, nhà trại, kho ngầm, ụ súng, công sự (tăng xê)... chồng đè lên vị trí các kiến trúc xây dựng thời Nguyễn.

Ngoài ra, xung quanh Hải Vân quan, quân đội Mỹ đã xây thêm 5 chiếc lô cốt tại các vị trí xung yếu để bảo vệ cứ điểm này. Do vậy, dấu vết về di tích Hải Vân Quan hiện hữu trên mặt đất ngày nay, ngoài hai cổng Hải Vân Quan và Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan còn lại từ thời Nguyễn (năm 1826) thì chủ yếu là những dấu tích xây dựng mới hoặc được cải tạo trong giai đoạn 1946 - 1975.

Được biết, cùng với việc tiến hành nghiên cứu, làm xuất lộ các dấu tích kiến trúc của Hải Vân Quan, trong quá trình khai quật cũng đã thu thập được một số các loại hình di vật, bao gồm vật liệu gạch, ngói, mảnh vỡ các loại hình đồ sành, sứ, gốm men, đồ đất nung và mảnh bia đá thời Nguyễn. Bên cạnh đó là các đồ sinh hoạt được làm bằng sắt, inox và thủy tinh của binh lính quân đội Pháp, Mỹ… sẽ cung cấp thêm nhiều thông tin khoa học để phục vụ hiệu quả cho công tác thiết kế, tu bổ, tôn tạo, phục hồi di tích và phát huy trưng bày tại di tích này.

Kết quả nghiên cứu khảo cổ học đã làm sáng rõ những giai đoạn hình thành, biến đổi của di tích Hải Vân Quan, qua đó đã bóc tách được những giai đoạn xây dựng, sửa chữa, cải tạo lại di tích theo từng thời kỳ lịch sử, cung cấp những cứ liệu khoa học chân xác và nhận thức mới, đầy đủ hơn, toàn diện hơn của chúng ta về di tích Hải Vân Quan.

Các nhà nghiên cứu kiến nghị, cần thiết kế tôn tạo, phục hồi di tích Hải Vân Quan theo mặt bằng kiến trúc thời Nguyễn với chức năng như một pháo đài quân sự đặc biệt. Theo đó, sẽ tháo dỡ những kiến trúc xây mới trên nóc hai cổng Hải Vân Quan và Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan cũng như các công trình bên trong khu di tích. Phục hồi lại hệ thống tường thành, ụ súng Thần công, bậc cấp, đường đi  qua hai cổng. Nghiên cứu phục hồi kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố làm nơi đón tiếp khách tham quan và thiết kế trưng bày bảo tàng giới thiệu lịch sử hình thành và biến đổi của di tích; Nghiên cứu, bảo tồn và tôn tạo các lô cốt, hầm ngầm thời Pháp, Mỹ. Xem nó như là những chứng tích lên án chiến tranh và phản ánh sinh động những giai đoạn biến đổi qua các thời kỳ lịch sử của di tích. Đồng thời, cải tạo không gian mặt bằng xung quanh di tích, tạo cảnh quan, xây dựng cơ sở hạ tầng, các công trình phục vụ đón tiếp khách tham quan, du lịch và nghỉ dưỡng tại khu vực này.