Nghệ thuật sân khấu Dù kê "món ăn tinh thần” của đồng bào Khmer Nam Bộ

Theo nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc, dù hiện vẫn còn ý kiến khác nhau về người sáng lập cũng như nơi khai sinh của nghệ thuật dù kê Khmer Nam Bộ, cụ thể là ở địa phương nào trong các tỉnh Trà Vinh, Sóc Trăng hay Kiên Giang, song có thể khẳng định rằng, nghệ thuật sân khấu dù kê ra đời xuất phát từ nhu cầu cảm thụ nghệ thuật của đồng bào Khmer ở Nam Bộ trong những năm đầu của thế kỷ XX. Tích tuồng của sân khấu dù kê thường được khai thác từ cốt truyện cổ tích, thần thoại dân gian Khmer và còn có cả những vở diễn dựa trên cốt truyện của một số vở cải lương, truyện cổ dân gian...

Ngoài ra, nhiều vở diễn mang đề tài văn hóa, xã hội, cách mạng, ngợi ca người lao động, kêu gọi đoàn kết dân tộc, chống giặc ngoại xâm... như các vở diễn: Linh thôn, Sac-kinh-ni, Thạch Sanh chém chằn, Tấm Cám, Tam Tạng thỉnh kinh. Dù có diễn tích tuồng gì thì nội dung mỗi vở dù kê thường được phân chia thành hai phái rõ rệt: Chính diện-phản diện, thiện-ác, tôn vinh cái tốt, lên án cái xấu với phương châm thiện thắng tà, làm điều lành, tránh điều dữ, làm điều phải, tránh điều sai.

Theo nhà nghiên cứu văn hóa Khmer Huỳnh Ngọc Trảng, nghệ thuật Sân khấu Dù Kê ra đời khoảng thập niên 20 - 30 của thế kỉ XX. Nhằm đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa tinh thần của cộng đồng người Khmer sau vụ mùa sản xuất, lao động vất vả. Do những nghệ nhân, diễn viên nghệ thuật Dù Kê tập luyện và biểu diễn trong môi trường thiên nhiên, lấy mặt đất làm sân khấu, lấy lá cây, nhánh cây che tạm, dựng liều trại, phong cảnh như cái giàn bầu nên người dân gọi là "sân khấu giàn bầu" (Lo - khôn Trơn Khlốk).

Tài liệu nghiên cứu của các học giả Khmer, năm 1921 ông Lý Cuôn, tên thường dùng là Kọn, sinh năm 1886, ấp Phú Ninh, xã An Ninh, quận Thuận Hòa, tỉnh Sóc Trăng, là người Khmer lai Triều Châu, sinh ra trong một gia đình giàu có, là người thông minh có học thức cao giỏi tiếng Pháp nên được người Pháp sử dụng làm thư ký văn phòng cho xã An Ninh nên người dân quen gọi là ông xã Kọn (theo tiếng Khmer là "Chhà Kọn"). Do đam mê, muốn có một gánh hát để phục vụ bà con dân tộc mình, nên ông tập hợp anh em, bạn bè, bà con thân thuộc trong phum, sóc lập nên gánh hát riêng và rước thầy Sua (Kru Sua) ở Trà Vinh về tập tuồng. Đoàn Dù Kê của ông Chhà Kọn ra đời với cái tên "Tự Lập Ban" và kể từ đó sân khấu có trang trí sơn thủy (phong cảnh) thay thế sân khấu giàn bầu.

Nhà nghiên cứu về văn hóa Khmer, Tiến sĩ Trương Thu Trang (giảng viên Trường Đại học Bạc Liêu) khẳng định, nghệ thuật sân khấu dù kê là "món ăn tinh thần" không thể thiếu trong đời sống của đồng bào Khmer ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Dù kê thường được biểu diễn tại những ngôi chùa Khmer trong dịp lễ hội hay trong các sinh hoạt văn hóa văn nghệ của cộng đồng Khmer. Các tiết mục trình diễn dù kê luôn thu hút đông đảo đồng bào các dân tộc và khách du lịch đến thưởng thức. Ai cũng háo hức mong chờ được xem những nhân vật của các vở diễn xuất hiện trong trang phục lộng lẫy, với động tác múa uốn cong từ đôi bàn tay kỳ diệu của người nghệ sỹ. Vì vậy, có thể nói, nghệ thuật dù kê không chỉ làm thỏa mãn nhu cầu vui chơi giải trí, thưởng thức văn nghệ của người dân mà còn là "chất keo" kết nối cộng đồng trong những đêm hội chung. Ra đời và bám rễ trong lòng dân tộc Khmer, trải bao thăng trầm cho đến ngày nay, nghệ thuật dù kê vẫn được người Khmer và cộng đồng các dân tộc Việt Nam biết đến.  

Ông Thạch Văn Mến, Bí thư Đảng ủy xã Viên An, huyện Trần Đề (tỉnh Sóc Trăng) cho biết: Toàn xã có tới 90% người dân là đồng bào Khmer sinh sống. Với người dân ở đây, dù là dân tộc nào thì nghệ thuật dù kê cũng là món ăn tinh thần thân thuộc, gắn bó. Đồng bào Khmer ở đây rất thích xem biểu diễn các vở dù kê vào dịp lễ, Tết, đặc biệt như Tết Chol Chnam Thmay, lễ hội Ok Om Bok. Vào những dịp này, dù kê được biểu diễn tại các ngôi chùa hay địa điểm diễn ra lễ hội đua ghe ngo…

Nghệ thuật sân khấu Dù Kê Khmer Nam bộ là sản phẩm nghệ thuật dân tộc được hình thành từ những yếu tố đặc biệt qua sự giao lưu văn hóa giữa cộng đồng các dân tộc có bản năng sinh tồn và thích nghi với hoàn cảnh mới, môi trường mới, có tính dung nạp cao và được Dù Kê hóa các yếu tố nghệ thuật của các dân tộc khác một cách nhuần nhuyễn, đầy tính sáng tạo và hấp dẫn. Sân khấu Dù Kê Khmer Nam Bộ là sản phẩm văn hóa tinh thần tiêu biểu mang tính đặc thù của vùng đất Sóc Trăng với mối quan hệ đoàn kết, giao lưu qua cuộc sống xen cư - sinh tồn của ba dân tộc Kinh - Khmer - Hoa từ bao đời nay.

Loại hình nghệ thuật này đã góp phần quan trọng vào việc tuyên truyền giáo dục, củng cố, tăng cường vun đắp mối quan hệ truyền thống đoàn kết gắn bó ba dân tộc trong đấu tranh, xây dựng và bảo vệ quê hương, đất nước. Nghệ thuật sân khấu Dù Kê không đơn thuần là để phục vụ nhu cầu vui chơi giải trí của người dân sau những ngày lao động vất vả.