Lưu truyền nghề chế tác nhạc cụ dân tộc

Nghệ nhân Y Bông Niê (Ama Hloan) biễu diễn nhạc cụ.

“Vua” chế tác nhạc cụ

Đến buôn văn hóa Ako Dhong (Phường Tân Lợi, Tp Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk) hỏi Ama H’Loan hay nghệ nhân Y Bông Niê là người dân trong buôn ai cũng đều biết, vì ông là người nổi tiếng chơi thuần thục tất cả các loại nhạc cụ dân tộc Ê đê. Nghệ nhân Y Bông năm nay tròn 76 tuổi rất minh mẫn và nhanh nhẹn, hào hứng giới thiệu chi tiết từng loại nhạc cụ khi có người muốn tìm hiểu.

Đắm mình trong những lễ hội đặc sắc của dân tộc, Ama H’Loan say mê tiếng chiêng, tiếng sáo khi nào không biết. Đến tuổi trưởng thành, ông lên đường nhập ngũ, đặt chân đến nhiều buôn làng Tây Nguyên, ông có cơ hội tiếp xúc, hiểu biết thêm nhiều loại nhạc cụ của nhiều dân tộc. Đất nước giải phóng, cuộc sống người dân quá nhiều khó khăn nên nhiều lễ hội bị quên lãng. Tiếng chiêng, đing puốt, K pah, ngày nào rộn rã khắp buôn làng nay chỉ còn lại trong kí ức. Lo sợ văn hóa dân tộc mai một, ông  hạ quyết tâm bằng mọi giá lưu giữ văn hóa dân tộc Ê đê. 
Ông lặn lội khắp nơi nghe người già kể, mô tả lại các nhạc cụ rồi ghi chép, học hỏi, làm theo. Bỏ không ít thời gian, tiền của để chế tạo nhạc cụ, nếm trải không ít thất bại, ông vẫn không nản chí. Cuối cùng những nguyên liệu tự nhiên thô sơ như sừng trâu, tre nứa, quả bầu khô, sáp ong tưởng chừng vô hồn qua bàn tay khéo léo tài hoa của ông  đã phát ra âm thanh kỳ diệu lay động lòng người.

Đing năm, đing puốt, tak-ta… được ông chế tác ngày càng bắt mắt, tuyệt xảo được du khách thích thú. Ông tâm sự: Mọi thứ đều bắt nguồn từ đam mê, ham học hỏi chứ không phải ngẫu nhiên biết. Để làm được các loại nhạc cụ này ta phải quan sát, lắng nghe kỹ âm thanh phát ra, thấu hiểu âm điệu rồi lần mò chế tác. Người kiên trì, say mê làm đến cùng nhất định sẽ thành công”. Mỗi ngày ông có thể làm được 1 chiếc đing năm. Đing năm gồm 6 ống trúc dài ngắn khác nhau được xếp thành hai bè, mỗi bè 3 ống. Tất cả đều được cắm một đầu vào quả bầu khô. Trên lưng mỗi ống trúc được khoét một lỗ ở những vị trí khác nhau để tạo thành nhạc. Theo tục lệ người Êđê, đing năm chỉ thổi khi có đám tang, tuyệt đối không được thổi trong nhà. Các loại khác thì đơn giản hơn như đing puốt (một loại nhạc cụ giống sáo tiêu) chỉ cần 5 phút là hoàn thành một chiếc cho âm thanh chuẩn. Các loại nhạc cụ của dân tộc do ông làm ra được nhiều người yêu thích đặt mua với giá từ 100 đến 500 nghìn đồng tùy loại.

Trăn trở thất truyền

Cũng là người say mê chế tác, sử dụng nhạc cụ hiếm hoi ở Đắk Lắk, nghệ nhân  Ama Kim (tên thật là Y Mip Ayun) ở buôn Ko Siêr, phường Tân Lập, cũng đang loay hoay tìm người kế thừa. Yêu và dành cả đời gắn bó với các giai điệu của nhạc cụ dân tộc, Ama Kim đã mang văn hóa, âm nhạc của con người Tây Nguyên đến với bạn bè quốc tế như Đan Mạch, Phần Lan, Pháp, Ý,.. được công chúng nồng nhiệt đón nhận. Ông đoạt nhiều danh hiệu như: Nghệ nhân xuất sắc tại Liên hoan Văn hóa nghệ thuật Tây Nguyên, giải Bông sen Vàng, Liên hoan Hòa tấu âm nhạc dân tộc TP Hồ Chí Minh lần thứ 2, Huy chương Vàng tại Liên hoan Văn hóa cồng chiêng toàn quốc,  Huy chương Vàng các tiết mục hòa tấu nhạc cụ ... Những giải thưởng chưa làm nguôi đi niềm trăn trở trong ông: “Tôi nay tuổi cao sức yếu, chỉ mong có người kế thừa nhưng vẫn chưa tìm được. Tôi từng mở lớp dạy đánh chiêng, chơi nhạc cụ dân tộc Êđê miễn phí cho thanh thiếu niên trong các buôn làng nhưng chúng cũng chỉ học để biết chứ không say mê theo nghề khiến tôi rất buồn”, ông Y Mip trải lòng.

Nghệ nhân Y Bông Niê giới thiệu nhạc cụ.

Nghệ nhân Ama H’Loan cũng chung nỗi lo: Thế hệ trẻ bây giờ mê các loại nhạc cụ du nhập từ nước ngoài hơn là thích những nhạc cụ truyền thống của ông cha, người biết chế tác, sử dụng nhạc cụ dân tộc ngày càng hiếm hoi. Ông nhiều lần đề nghị chính quyền địa phương tổ chức nhiều lớp học dạy về nhạc cụ nhưng chưa đem lại hiệu quả cao. Những ai có niềm đam mê nhạc cụ, muốn học đánh chiêng, chế tác nhạc cụ, tôi đều sẵn sàng truyền lại bằng cả tâm huyết để mong muốn thế hệ trẻ gìn giữ, phát huy tinh hoa văn hóa mà cha ông để lại.

Chị Lý Vân Linh Niê Kdăm – Giảng viên chuyên ngành quản lý văn hóa, Trường Cao đẳng văn hóa nghệ thuật tỉnh Đắk Lắk, người có nhiều năm nghiên cứu, bảo vệ thành công đề án thạc sĩ “Nhạc cụ truyền thống của người Ê đê Kpă”cho biết: Người Ê đê có khoảng 20 loại nhạc cụ tạo âm thanh khác nhau như: Đàn Goong, đàn môi, chiêng Kram, Brố,.. Việc truyền dạy nhạc cụ không khó nhưng để chúng phát triển rộng ra buôn làng là điều không dễ bởi trước đây khi con người ngày ngày được nghe tiếng chiêng, tiếng nhạc từ thuở lọt lòng đến lúc chết đi vẫn có ít người sử dụng huống gì thời nay có đủ loại âm nhạc du nhập. Hiện trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk chỉ còn hai nghệ nhân là Am H’Loan và Y Mip được ví như “cây đại thụ” biết trong chế tác, sử dụng và “sống” được với nghề. Muốn cho thế hệ trẻ yêu thích, trước hết phải cởi bỏ sự e ngại, coi việc chơi nhạc cụ là cách thể hiện phong cách cá tính của mình thì những âm điệu truyền thống của đồng bào Tây Nguyên mới vang xa, mãi được.