Hủ tục “đẽo sọ người chết” ở làng Chăm

.Những phiến đá được gắn xương xọ người chết đẽo hình đồng xu

Rợn gáy với tục đẽo sọ người

Chúng tôi trở lại Ninh Thuận vào những ngày cuối tháng 5, cái nắng như thiêu như đốt làm cho cuộc sống của làng Chăm trở nên khó khăn hơn. Theo các già làng, những nghệ nhân người Chăm tại các địa phương như Ninh Hải, Ninh Phước, Bác Ái, hiện trong cộng đồng người Chăm vẫn tồn tại nhiều hủ tục lạc hậu như: Tục bắt chồng thách cưới, tục lấy chồng sớm, tục ma chay phức tạp, đặc biệt là tục đẽo đầu người chết để nhập vào đá khiến ai nhìn thấy lần đầu cũng phải “hồn xiêu phách lạc”.

Ông Phan Quốc Anh, Giám đốc Sở VH-TT&DL Ninh Thuận cho biết: “Người Chăm ở Ninh Thuận hiện có hơn 60.000 người chủ yếu tập trung ở hai huyện Ninh Hải và Ninh Phước. Có hai hệ phái Chăm Bàni (theo đạo Hồi) và Chăm Bà La Môn (theo đạo Bà La Môn). Trong đó, cộng đồng Chăm Bà La Môn có tục hỏa táng người chết rất đặc biệt, họ đẽo đầu người chết thành các đồng xu nhỏ, sau đó nhập vào đá mong muốn linh hồn được siêu thoát và tồn tại vĩnh cửu, đây là tập tục đã tồn tại hàng trăm năm của người chăm Ninh Thuận”.

Nghi thức trong buổi lễ đẽo sọ người chết của người chăm

Để tìm hiểu về tục lệ ma chay người Chăm, chúng tôi đã đến làng Mỹ Nghiệp nơi có 90% dân số là người Chăm. Nhiều già làng, nghệ nhân nơi đây đã kể cho chúng tôi nghe chuyện về tập tục đẽo đầu người chết. Ông Phí Văn Ngòi, 69 tuổi, người từng chứng kiến hàng chục lễ nghi đẽo sọ người thành hình đồng xu, tại thị trấn Phước Dân (huyện Ninh Phước) cho biết: “Cộng đồng người Chăm quan niệm cái chết không làm đứt quãng mối quan hệ giữa người chết và người sống. Một người chết đi chỉ là sự chuyển đổi từ thế giới này sang thế giới khác, và có thể mang đến điều tốt đẹp, hay tai vạ cho người đang sống. Khi một người chết đi, tiếp tục tham gia vào công việc hàng ngày tại “nơi ở” mới, linh hồn người chết cần được siêu thoát. Tục đẽo sọ người khi hỏa táng bắt nguồn từ quan niệm trên. Tục hỏa táng có nhiều nghi lễ phức tạp, những dịp hỏa táng, đẽo sọ người của người chăm thì tất cả dòng họ của gia đình có người chết tập trung lại, lo các thủ tục ma chay, cũng như giết trâu, mổ dê, mổ lợn để cúng tế người chết.

Trong cộng đồng người Chăm, cũng có sự phân biệt các tầng lớp trong xã hội. Chỉ riêng phần họp sọ được đẽo thành hình đồng xu, gắn vào đá để thờ, còn các phần xương còn lại đều được thiêu đốt thành tro... Tập tục quy định người chết dưới 15 tuổi chỉ chôn, không được thiêu. Với người từ 15 tuổi trở lên, chia thành hai trường hợp: Chết bình thường (vì bệnh, vì già cả) sẽ được thiêu tươi; chết không bình thường (vì tai nạn xe cộ, vì thú dữ, chết vào ngày hết trăng, mùng một) sẽ được thiêu khô. Trường hợp thiêu khô còn bao gồm lí do khác như: Gia đình người chết không có tiền bạc, họ chôn tạm, chờ khi có tiền, chọn ngày lành tháng tốt để hỏa thiêu. Ngoài ra, trường hợp khi hấp hối có sự chứng kiến của người thân được xem là “chết tốt”, ngược lại là “chết xấu”. 

Phóng viên trao đổi về hủ tục đẽo sọ người chết với nghệ nhân chăm

Kút biểu tượng vĩnh hằng và linh thiêng

Dưới cái nắng hầm hập của trưa hè Ninh Thuận, ông Phí Văn Ngòi kể cho chúng tôi về tập tục đẽo sọ người chết của tộc Chăm: Trước đây trong lễ hỏa thiêu người chết, thân nhân đều cạo trọc đầu để thể hiện sự thương nhớ người quá cố. Tuy nhiên tục lệ đã thay đổi theo thời gian. Hiện nay, người thân chở thi hài đến điểm hỏa táng, rồi im lặng để cho người chết ra đi trong yên ả. Tiếp đến, thầy cúng tay cầm mồi lửa, châm vào các mồi sáp đặt vào đống củi để ngọn lửa bừng lên. Khi đám cháy đã khá lớn, thầy cúng mới rút gậy ra. Lửa bén vào quần áo, chăn màn, nồi, ché rồi đến thi hài. Nửa giờ sau, thầy cúng cùng với người con cả của người chết (hoặc một họ hàng thân thích) cầm cây rựa, cuốc vào cái hộp đựng đầu, lấy hộp sọ.

Kể đến đây giọng của ông Ngòi dường như có phần chùng xuống, nhấp chén nước trà và lau những giọt mồ hôi lăn trên má, ông Ngòi tiếp tục câu chuyện: Những người khéo tay sẽ đem hộp sọ gọt giũa thành chín mảnh xương đối với nữ, bảy mảnh đối với nam. Hình thù mỗi mảnh nhỏ bằng đồng xu, được cất giữ trong một cái hộp để thờ tự. Sau 5 - 10 năm, hoặc chờ đủ 15 - 20 năm sẽ đem làm lễ nhập Kut bên tộc họ mẹ. Kut là nơi thờ cúng chung của dòng họ theo chế độ mẫu hệ, mỗi người Chăm từ khi sinh ra đến lúc chết đi đều mang tâm niệm phải trở về yên nghỉ bên mảnh đất của dòng họ mẹ, được làm lễ nhập Kut và hóa kiếp với tổ tiên dòng họ. Do đó Kut là nơi linh thiêng, quan trọng trong đời sống tín ngưỡng tâm linh của người Chăm. Các nghĩa địa Kut thường nằm ở những nơi đồng không mông quạnh, vắng người qua lại và đều được quét màu sơn sặc sỡ, mang lại cảm giác ấm áp. Các Kút được xếp hàng ngang hướng về phía Bắc, vị trí ở giữa thường của người sáng lập ra dòng họ, bên phải là tượng Kut của nữ giới, bên trái là tượng Kut của đàn đông. Sau lễ cúng bái, cầu nguyện, lễ nhập Kut sẽ được tổ chức vào buổi chiều do thầy cúng đảm nhận. Lúc này những đồng xu hộp sọ đã được tẩy trần bằng nước mưa tinh khiết, bằng rượu nồng thơm tho. Trước sự chứng kiến của gia đình, những già làng, các vị chức sắc và đông đảo người dân, thầy cúng sẽ gom các hộp chứa các mảnh xương, chôn xuống dưới tượng Kut khoảng nửa mét.

Ông Phan Quốc Anh, Giám đốc Sở VH-TT&DL Ninh Thuận trao đổi với PV

Trải qua hàng trăm năm, người Chăm Bà La Môn ở Ninh Thuận vẫn giữ tục lệ cổ xưa, coi đó là nghĩa vụ, là cách thể hiện sự kính trọng đối với người đã khuất. Để các nghi thức trở nên nhẹ nhàng hơn, hiện nay, mỗi hộp sọ người chết chỉ chọn lấy một mảnh xương trán, đẽo thành một đồng xu duy nhất, còn tất cả những phần xương cốt khác đều được đem hỏa thiêu. Rời Ninh Thuận vào buổi xế chiều, khi cái nóng đã dịu xuống, nhưng câu chuyện về tập tục đẽo sợ người chết cứ ám ảnh chúng tôi suốt chặng đường về. Tập tục lạ, dị biệt này cần phải sớm được chất dứt, để phong tục về thờ cúng ma chay ngày càng văn minh hơn. Đây cũng là câu hỏi đặt ra cho các ngành chức năng.