Độc đáo nghi thức Tết nhảy

 Nguồn gốc của lễ thức này, đó là thuở xưa, sau lần hạn hán kinh hoàng, tổ tiên của người Dao đóng thuyền vượt biển tìm miền đất mới. Trong chuyến vượt biển sang Việt Nam tìm đường sống cho con cháu 12 họ Dao, sau nhiều tháng lênh đênh trên biển mà chẳng tới bờ, bất ngờ gặp bão. Trong cơn nguy cấp, các họ Dao khấn cầu xin Bàn Vương và tổ tiên giúp đỡ vượt qua cơn hoạn nạn, vào đến đất liền an toàn và hứa sẽ làm lễ tạ ơn. Lời cầu linh ứng, từ đó về sau theo lời hứa, các họ người Dao tổ chức Tết nhảy để tạ ơn tổ tiên, nhưng tuỳ lời hứa của từng họ mà chu kỳ tổ chức Tết nhảy khác nhau.

Mục đích của nghi lễ này là để tẩy oan, cầu may, cầu phúc, cầu mưa thuận gió hòa. Người Dao quan niệm: Con người phải trải qua nhiều trắc trở, rủi ro trong cuộc sống. Vì vậy hằng năm cần phải khấn trời đất, thần linh, tổ tiên để được cứu giúp, trừ giải những oan trái, bất hạnh và ban cho những điều may mắn, hạnh phúc.

Những người phụ nữ Dao.

Nghi lễ được tiến hành tại nhà của ông trưởng họ. Nếu vì lý do nào đấy mà không tổ chức được ở nhà ông trưởng họ, mọi người sẽ họp bàn và chọn một người có uy tín và hiểu biết đứng ra lo công việc này. Trong việc tổ chức lễ Tết nhảy, nếu dòng họ nào làm, thì phải tổ chức nghi lễ trong 3 năm liên tục, và ở trong một bản khi có một dòng họ tổ chức lễ Tết nhảy thì các họ khác không được làm, dòng họ nào có nhu cầu tổ chức nghi lễ phải đợi sau 3 năm mới được làm.

Nghi thức của lễ Tết nhảy rất khắt khe, yêu cầu chính xác về thời gian và thủ tục. Ngày giờ thường là ngày lành tháng tốt, phù hợp với tuổi của gia chủ và do thầy mo chọn. Sau đó, gia chủ sẽ thông báo đến từng nhà trong họ để cùng tham dự. Để chuẩn bị cho buổi lễ, gia chủ phải chuẩn bị kỹ lưỡng, từ việc quét dọn và trang trí bàn thờ, các loại lễ cụ, tranh thờ, lương thực, thực phẩm cần thiết. Bàn thờ thường được trang trí bằng vải đỏ. Một trong những lễ cụ không thể thiếu là tượng gỗ, lá cờ, dao, rìu hay một số công cụ lao động mà tổ tiên họ đã từng dùng. Tất cả công cụ này đều được làm tượng trưng bằng gỗ và trang trí hoa văn. Bên cạnh đó, gia chủ phải chuẩn bị về lương thực, thực phẩm và các yếu phẩm cần thiết để làm vật dâng cúng và thết đãi những người tham dự. Nếu gia đình tổ chức không có khả năng lo hết thì sẽ được những người trong họ giúp đỡ bằng nhiều hình thức như tiền, góp gạo, rượu, gà…

Không cà kê chén rượu, cũng không lai rai khách sáo, bữa cơm Tết nhanh chóng kết thúc để nhường chỗ cho phần quan trọng và độc đáo nhất của ngày Tết là nhảy múa tri ân. Khi tiếng trống, tiếng kèn, chuông đồng vang lên rộn rã là lúc bước chân của những người đàn ông Dao nhún nhảy say sưa theo điệu nhạc. Trước tiên là các điệu múa đưa đường, bắc cầu để đón thần linh, tổ tiên về ăn Tết. Điệu chào bố mẹ, tổ tiên thì nhảy múa một chân, đầu cúi, ngón tay trỏ giơ cao. Điệu mời tiên nương giáng trần được mô phỏng theo điệu cò bay, hai tay giang ngang vẫy vẫy nhịp nhàng...

Kết thúc các điệu nhảy mở đường, đón chào tổ tiên, thần linh, cả dòng họ làm lễ rước tượng tổ tiên. 

Nghi thức tổ chức Tết nhảy diễn ra theo 4 bước: Khai lễ; Chính lễ; Lễ khai đàn; Lễ tiễn đưa.

Phần Khai lễ: Vào ngày giờ đã định, thầy mo được mời bắt đầu lập đàn cúng. Sau phép tẩy uế, thầy mo thực hiện nghi lễ mở và treo các bộ tranh thiêng (cờ), bày biện lễ vật thờ cúng, làm lễ khấn xin được làm Tết nhảy và kính mời các thần linh, Bàn Vương, gia tiên về dự lễ. Lễ được thực hiện bằng các điệu múa mời như đưa đường, bắc cầu để đưa đón thần linh, tổ tiên về ăn Tết.

Chính lễ: Phần này được bắt đầu là điệu múa “tam nguyên an ham” do thầy múa và khoảng 10 chàng trai biểu diễn để mời thần thánh, binh tướng về dự. Tiếp đến điệu múa dao hay còn gọi là múa “ra binh vào tướng” với những động tác nhảy, quay, nhún, bật tung người rất nhanh, mạnh, dứt khoát, lướt đi trong tiếng trống, thanh la, não bạt trầm hùng.

Lễ khai đàn: Do thầy mo chủ trì với nội dung trình báo công việc chuẩn bị  trước các chư vị thần linh và xin được chính thức cử hành nghi lễ. Sau đó, lễ được bắt đầu bằng các điệu múa nối tiếp nhau. Mỗi điệu nhảy đều tuân thủ chặt chẽ theo truyền thống, có tính tượng trưng, tượng hình cho hành động; các động tác múa được thực hiện chính xác, liên tục, khéo léo và tinh tế, được biểu diễn lặp đi lặp lại nhiều lần cùng với diễn xướng hát những bài hát cổ xưa với nội dung kể về nguồn gốc dân tộc Dao, về quá trình người Dao vượt biển vào Việt Nam, quá trình mưu sinh trên đất mới, dựng vợ gả chồng, sinh con đẻ cái trong từng gia đình. Sự huyễn hoặc trong câu hát, điệu nhảy làm cho người xem có cảm giác mình đang được sống trong một thế giới  tâm linh, huyễn hoặc.

Lễ tiễn đưa: Sau các nghi lễ trên, mọi người bắt đầu làm cỗ cúng Bàn Vương, thần thánh và tổ tiên. Trước bàn thờ gia chủ, thầy mo cúng tạ kết thúc Tết nhảy. Nội dung chính của bài cúng là tạ ơn các thần linh, thổ địa, Bàn Vương đã về tiếp nhận và chứng kiến lòng thành của gia chủ trong Tết nhảy. Ngoài cúng tạ ơn, bài cúng cũng cầu xin các thần linh xá tội cho nếu trong Tết nhảy gia chủ có điều gì sơ suất; cầu mong các thánh thần, Bàn Vương, gia tiên phù hộ cho gia đình, dòng họ, thôn bản sang năm mới được mạnh khoẻ, bình an, mùa màng bội thu, chăn nuôi phát đạt.

Cuối cùng là điệu múa cờ để tiễn đưa hương hồn tổ tiên trở về quê cha đất tổ. Các thầy cúng làm phép thu hồi thánh tướng và âm binh của mình trở về nhà. Trong 3 ngày diễn ra nghi lễ, gia đình tổ chức luôn rộn rã tiếng nhạc cụ, tiếng hát của người thực hiện và tiếng nói của người tham dự; tiệc rượu được tổ chức đan xen.

 Không chỉ thuần túy là một phong tục, Tết nhảy của người Dao ở Thái Nguyên còn hội tụ nhiều nét văn hóa độc đáo. Các điệu múa, hát là sự tổng hợp của văn hóa diễn xướng dân gian của người Dao. Bên cạnh đó, lễ thức cũng thể hiện nét văn hóa độc đáo của người Dao, đó là những bộ trang phục nghi lễ, các điệu nhảy, lời ca truyền thống, các bài cúng chữ Nôm, Dao…Ngoài ra, nghi thức này còn mang giá trị nhân văn sâu sắc, là tấm lòng thành kính, uống nước nhớ nguồn đối với tổ tiên, đấng sinh thành.