Những trăn trở về hát kể sử thi Tây Nguyên

Hát sử thi trên nương rẫy cho nguôi nỗi nhớ

 Sử thi đang bị mai một bởi cuộc sống hiện đại, giới trẻ không mặn mà và đại bộ phận họ nghĩ vật chất là cốt yếu. Trong các cuộc thi của huyện, tỉnh những bài hát sử thi đưa vào rất ít.

Đến thôn Jút1, xã Ia Drê, huyện Ia Grai (Gia Lai) trên con đường quanh co buổi chiều nắng. Không dễ hỏi được nhà già Ksor Sép, người hát sử thi hay có tiếng, một phần vì người DTTS thường lấy tên người con đầu để gọi tên người cha. Hỏi một số thanh niên biết ai trong bản biết hát sử thi không, chúng tôi nhận được những cái lắc đầu, có người hỏi ngược lại “hát sử thi là cái gì ?”.

Được sự chỉ dẫn của trưởng thôn Jút 1 – Puih Bing, đợi đến 5h chiều, già Sép (60 tuổi) lùa đàn bò về cùng câu hát vui nhộn. Thấy người lạ, già Sép hỏi: “Các anh đến mua áo thổ cẩm à? Người trong bản bán hết rồi, mình còn một cái mặc đi hội thôi, không bán nó đâu. Trời tối rồi, các anh về đi”. Sau khi được trưởng thôn giải thích rằng chúng tôi muốn về để nghe hát sử thi, khuân mặt nhăn nhó lúc đầu của già Sép bỗng nở nụ cười hiền hậu. Biết có bầu bạn, già Sép liền đi lấy bình rượu cần ủ góc bếp đãi khách.

Vít vài cần rượu, già Sếp hỏi chúng tôi muốn nghe bài gì, bấm đầu ngón tay, già liệt kê hát sử thi về anh hùng, về phong tục, hát về tình yêu đôi lứa. Chúng tôi tiếp lời của già là muốn nghe bài hát về tình yêu đôi lứa. Trước khi hát, già Sép đề nghị tôi phải uống chung ca rượu với ông cùng lý do “khi hát phải uống rượu cái giọng nó mới ngọt được, tim sẽ không sợ mà đập nhanh” – Già Sếp chia sẻ kinh nghiệm.

Kết thúc bài hát kể chuyện tình đẹp về cặp đôi trẻ yêu nhau chỉ bằng ánh mắt buổi hoàng hôn đi suối, già Sép nói: Lâu rồi không ai nghe mình hát cả. Ngày xưa, trong làng nhiều người hát sử thi hay nhưng đã theo Yàng hết rồi, chỉ còn lại 3 người. Lúc nhỏ, mình nghe trong câu hát của cha có tình người, phải sống tốt với nhau, mình thích hát sử thi từ đó. Khi điện chưa về làng, trong các lễ hội như bến nước, lúa mới,… mình hát suốt đêm cho bọn trẻ ngồi quanh đống lửa nhà rông nghe, bọn trẻ thích lắm. Điện lưới về, bọn trẻ chỉ biết đi kiếm tiền ăn nhậu, có khi đánh nhau.

“Tại những buổi lễ ở nhà rông, mình nói những đứa nhỏ phải học hát sử thi để những người đã chết vui cái bụng, cũng để biết cách trồng cây lúa, cây ngô nhưng không ai chịu học. Bây giờ mình chỉ biết hát lúc làm rẫy, đi chăn bò cho đỡ nhớ thôi” – Già Sép tâm sự.

Già Ksor Sép hát sử thi cho vợ và con trai nghe

 Có mai một khi cất sử thi trong sách?

 Giữa cái nắng của những ngày mùa khô, trong căn nhà tôn vách ván xung quanh. Già Y K’rang (SN 1907), ở Pi Nao, xã Nhân Đạo (Đắk R’lấp) được xem là “báu vật sống” của người M’nông về nhạc cụ, dân ca, sử thi. Già Y K’rang nói say sưa về sử thi, về văn hóa truyền thống dân tộc M’nông. Cái nhà phải có bếp lửa mới được, nên già không ở trong ngôi nhà xây mà luôn xuống ngôi nhà mái tôn có vẻ tạm bợ này để sống. Sử thi cũng như bếp lửa ở giữa nhà ngày ngày vẫn sưởi ấm và sẵn sàng bùng cháy khi có dịp. Trong cái không gian của bếp lửa, cách bố trí dụng cụ, đồ dùng sinh hoạt hàng ngày luôn gợi nhớ, tạo chất xúc tác để già nhớ và hát kể sử thi. Bây giờ, ở cái tuổi “thất thập cổ lai hy”, nhưng sự trăn trở về sử thi, về văn hóa truyền thống dân tộc mình như đi vào tiềm thức của già. Già vẫn thường nói với con, với cháu: “Mấy cháu không chịu học, không chịu tiếp thu mai này ông  mất không còn ai tiếp nối và lưu giữ văn hóa truyền thống nữa”.

Giữa bộn bề cuộc sống, có những nghệ nhân vẫn lặng lẽ lưu giữ sử thi. Già Y Kai (SN 1941) ở bon Yun Yúh, xã Đức Minh (Đắk Mil) là một trong những người như thế. Khi hỏi về sử thi, già kể về những quãng thời gian học và hát sử thi với ánh mắt ánh lên niềm tự hào. Bắt đầu học sử thi từ hồi 15 tuổi và đến năm 40 tuổi, già đã thuộc khoảng 40 bài sử thi truyền thống dân tộc. Ngày xưa chỉ học sử thi bằng cách truyền miệng, già cũng không được học hành nhiều nên chỉ biết đọc mà không biết viết.

Ông Siu Hrin – Trưởng thôn Brel, xã La Drê, huyện La Grai (Gia Lai) cho biết: Khoảng 20 năm trước, số người hát sử thi trong thôn rất nhiều. Đến nay, người hát sử thi trong thôn chỉ còn 3 người, tuổi đã trên 60. Hát sử thi không chỉ là cầu nối tình cảm mà còn giúp lớp trẻ có kiến thức về văn hóa, trồng trọt,… nhưng lớp trẻ không muốn tiếp nối. “Cũng vì lý do này mà những người già hát sử thi còn lại thường tụ họp nói chuyện, uống rượu hát cho nhau nghe. Các già nói với tôi, họ sẵn sàng dạy miễn phí nhưng khi bàn với người dân, không ai theo học cả” – Ông Hrin nói.

Theo ông Lê Xuân Thái - Chuyên viên phòng VH&TT huyện Ia Grai, hát sử thi nguy cơ mai một rất cao bởi việc bảo tồn gặp nhiều bất cập: người hát ít đi, không gian giúp họ thể hiện không còn. Chủ yếu hát sử thi được truyền bằng miệng, người trước truyền lại, người sau thêm bớt một vài từ, nội dung bài hát sẽ biến đổi. “Hát sử thi không thể duy trì rộng rãi vì thiếu không gian và nơi kể, trong khi người nghe là lớp trẻ lại không mặn mà. Tôi đã tham mưu đan xen việc tổ chức các hoạt động liên hoan cồng chiêng, tạc tượng nhà mồ, diễn xướng nhạc cụ với kể khan để vực dậy loại hình này”, ông Thái nói.

Ông Phan Xuân Vũ - Giám đốc Sở VHTT&DL cũng băn khoăn khi cất những bài hát sử thi ở trong quyển sách dày cộm. Ông Vũ nói: “Để bảo tồn, nhà nước có chính sách tổng thể là sưu tầm, ghi chép, ghi âm và in thành sách các bài kể khan để đưa vào các trường nội trú. Riêng tỉnh Gia Lai cũng không có chính sách cụ thể để bảo tồn hát sử thi. Những người hát nếu đủ điều điện thì được công nhận nghệ nhân nhưng hàng tháng cũng không có chế độ gì” - Ông Vũ nói.

Già Ksor Sép hát sử thi về tập quán người Tây Nguyên