Trẻ bị khủng hoảng tâm lý phụ huynh cần làm gì?

Xin bác sĩ cho biết khủng hoảng tâm lý là gì?

Ths. Bs Nguyễn Minh Mẫn: Khủng hoảng tâm lý là trạng thái hoảng loạn, mất thăng bằng cảm xúc và lý trí khi một người phải đối diện hoặc trải nghiệm với những sự kiện bất ngờ, khủng khiếp, gây cho người ấy cảm giác mất an toàn nghiêm trọng hoặc gây cho họ cảm giác bị đe dọa, mất mát về tính mạng, tài sản, tình cảm, nhân cách, sự tôn trọng và vai trò, vị trí xã hội.

Khủng hoảng tâm lý, cần nhấn mạnh, không phải là bệnh, mà chỉ là một trạng thái tâm lý có khởi đầu (từ một sự kiện gây ra), diễn biến và kết thúc. Diễn biến tâm lý, quá trình phục hồi sau khủng hoảng tùy thuộc vào cảm nhận của người đó về tính nghiêm trọng, khủng khiếp của sự kiện, thời gian, thời điểm tác động của sự kiện và khả năng thích ứng, chống chọi để vượt qua thử thách của bản thân cùng với sự trợ giúp của gia đình và xã hội.

Ở độ tuổi nào của trẻ  hay dễ mắc bệnh khủng hoảng tâm lý nhất, thưa bác sĩ?

Ths. Bác sĩ Nguyễn Minh Mẫn: Trong cuộc sống, những sự kiện bất ngờ, khủng khiếp, có thể đến với bất kỳ ai, ở vào bất cứ độ tuổi nào, tại bất cứ nơi đâu. Tuy nhiên, đối với trẻ em, mức độ ảnh hưởng của khủng hoảng tâm lý sẽ càng nặng nề, nghiêm trọng, có thể mở ra một khởi đầu “ảm đạm” cho cuộc đời của đứa trẻ đó. Bởi vì trẻ em là đối tượng dễ tổn thương, thiếu khả năng thích ứng với thử thách, trải nghiệm sống chưa nhiều, kỹ năng sống chuẩn bị chưa tốt.

Theo bác sĩ những yếu tố nào dễ gây khủng hoảng tâm lý cho trẻ nhất?

Ths. Bác sĩ Nguyễn Minh Mẫn: Những yếu tố dễ làm cho  trẻ bị khúng hoảng tâm lý như: Trẻ bị bạo hành, bị hiếp dâm, bị lạm dụng tình dục, bị cướp trói, nhốt trong hầm tối, trong rừng, bị tra tấn, khủng bố, bị bắt cóc, buôn bán cho các nhà chứa… Trẻ thoát chết sau tai nạn lật xe, chìm tàu, rơi máy bay; thảm họa, động đất, thiên tai, bão lũ, cháy nổ … Trẻ bị ngã từ trên cao, bị đuối nước, bị xe cán, mất một phần cơ thể. Trẻ chứng kiến sự kiện khủng khiếp: Người thân yêu qua đời, bị tai nạn, bị hành hạ, hãm hiếp ngay trước mắt trẻ. Trẻ chứng kiến người thân, bạn bè tự tử; mất đột ngột một phần cơ thể…

Khi trẻ bị khủng hoảng tâm lý thì có những dấu hiệu như thế nào?

Ths. Bác sĩ Nguyễn Minh Mẫn:

Tùy thuộc vào lứa tuổi, sự hiểu biết cuộc sống, khả năng thích ứng với thử thách, biểu hiện khủng hoảng tâm lý rất đa dạng, khác nhau nhiều giữa các trẻ. Các “dấu hiệu bất thường” có thể gặp ở trẻ qua 03 giai đoạn:

Giai đoạn khởi đầu:  ngay hoặc sau khi xảy ra một sự kiện khủng khiếp, trẻ chứng kiến hoặc chính trẻ phải trải qua biến cố đó. Trẻ nhỏ dưới một vài tuổi thường chưa nhận thức được tính nguy hiểm của sự kiện gây khủng hoảng, nên những phản ứng với khủng hoảng thường chỉ khóc ré, hoảng sợ, hay giật mình, khóc mớ khi ngủ. Trẻ lớn hơn, có biểu hiện run sợ, tái mặt, có thể tiểu vãi ra quần, la khóc, kích động, chạy trốn người lạ…

Giai đoạn diễn biến:  Trẻ nhỏ thường ít có diễn biến tâm lý bất thường, nếu nguyên nhân gây khủng hoảng đã chấm dứt. Đôi khi, trẻ có thể gặp ác mộng, ngủ mớ, rụt rè, nhút nhát, sợ người lạ, hoảng sợ khi gặp đối tượng gây bạo hành cho trẻ, nhất là khi nguyên nhân gây khủng hoảng tái lập.  

Trẻ lớn có thể bị rối loạn cảm xúc: sợ hãi, tách rời, kích động, dễ giận dữ, lo âu, hoảng loạn, mặc cảm tội lỗi; trẻ cũng có thể bị rối loạn hành vi: né tránh tiếp xúc với người khác, cách ly xã hội, tránh đến những nơi gây ra khủng hoảng trước đây, tránh những hoạt động gợi nhớ khủng hoảng quá khứ, mất hứng thú trong học tập hoặc các hoạt động thường ngày vốn dĩ trẻ vẫn từng tham gia trước đây. Tư duy của trẻ trở nên chậm chạp, mất tập trung, đờ đẫn, hay nhầm lẫn, hay quên, ngủ mớ, gặp ác mộng, thường nghĩ về sự kiện gây khủng hoảng, tưởng tượng, suy diễn theo chiều hướng tiêu cực, để rồi lo âu, sợ sệt, hoang mang.

Giai đoạn kết thúc: Nếu được phát hiện và xử trí thích hợp, được trợ giúp tích cực, hiệu quả từ gia đình, nhà trường, xã hội, các tổ chức xã hội chuyên nghiệp, có khi cần đến chuyên gia tâm lý, xã hội, sẽ giúp trẻ sớm cải thiện tình trạng tâm lý bất ổn, vượt qua khủng hoảng, hòa nhập cộng đồng.

Ngược lại, nếu trẻ không được quan tâm đúng mức, không được trợ giúp tích cực, xử trí không thỏa đáng, ký ức khủng hoảng từ tiềm thức cứ “bơm” vào nhận thức của trẻ, đẩy trẻ rơi vào trạng thái tổn thương tâm lý có thể nặng nề, ảnh hưởng đến việc hình thành nhân cách trẻ và hiệu quả học tập cũng như chất lượng sống của trẻ sau này.

Xin bác sĩ cho biết cách điều trị khi trẻ bị khủng hoảng tâm lý?

Ths. Bác sĩ: Nguyễn Minh Mẫn:  Giúp trẻ tách hẳn khỏi tình huống, sự kiện gây khủng hoảng càng sớm càng tốt.  Chữa triệu chứng tổn hại cơ thể về mặt thể chất như giảm đau, kháng viêm, chữa trị, chăm sóc vết thương do tai nạn, bỏng, bạo hành, hiếp dâm… cho trẻ thuốc an thần, gây ngủ trong vài ngày đầu.

Nâng đỡ về mặt thể chất, bồi dưỡng cho trẻ để giúp trẻ sớm lấy lại sức.  Tâm lý trị liệu thích hợp cho trẻ trong những trường hợp hoảng loạn nhiều, kéo dài trên một tuần, đặc biệt ở những trẻ lớn, vốn có tính hay lo sợ, nhút nhát; những trẻ bị khủng hoảng nặng nề từ một số tình huống đặc biệt như bạo hành, hiếp dâm, tai nạn giao thông, cướp bóc, khủng bố…

Tránh la mắng trẻ khi trẻ nghĩ về sự kiện gây khủng hoảng. Đừng khoét sâu vào nỗi đau của trẻ bằng nhiếc móc, đổ thừa… Tránh bắt trẻ kể lại sự việc khủng khiếp đã xảy ra, trừ khi trẻ tự mình kể lại chuyện đó, nên tôn trọng phản ứng của trẻ.

Tránh những phản ứng thái quá của người lớn trước mặt trẻ như nổi giận, văng tục, hăm dọa,…đối với đối tượng gây hại cho trẻ. Ở những trẻ lớn, cha mẹ cần để ý dặn trẻ tránh lạm dụng rượu, ma túy để ứng phó với đau buồn.

 Người nhà, bè bạn, thầy cô, xã hội cần tránh “nhắc lại mãi”, vô tình “làm mới” ký ức đau buồn của trẻ, tránh ruồng bỏ, khinh khi trẻ, tránh làm tổn thương tâm lý trẻ nhiều hơn. Người lớn nên luôn ở bên trẻ sau khi xảy ra khủng hoảng, để giúp trẻ cảm thấy không bơ vơ, đơn độc đối phó với sang chấn. Cố gắng giúp trẻ duy trì nề nếp sinh hoạt hàng ngày như trước khi xảy ra khủng hoảng.

 Tạo điều kiện đưa trẻ đi du lịch, giải trí, nghe nhạc vui tươi, tập thể dục thích hợp, giúp trẻ nguôi ngoai dần nỗi đau; thời gian đồng hành cùng các cách trợ giúp tích cực sẽ xóa dần “ký ức khủng hoảng” trong tâm tưởng trẻ… Đồng hành cùng trẻ, huấn luyện trẻ những kỹ năng nhìn nhận, chấp nhận và thích ứng với khủng hoảng, đối phó tích cực với khủng hoảng nhằm giúp trẻ vượt qua khủng hoảng một cách bền vững. Ở điểm này, có thể vai trò của chuyên gia tâm lý thật sự cần thiết.