Tây Nguyên vào mùa 'ngất ngây' hương lúa rẫy

Mùa này về buôn làng Tây Nguyên, ta dễ bắt gặp xe công nông chất đầy bao lúa rẫy nối đuôi nhau bon bon về nhà. Muốn ngắm hình ảnh ruộng lúa vàng ươm thơ mộng, ta phải chấp nhận leo lên đồi nương cao. Vượt qua con đường đất đỏ quanh co, gồ ghề, chúng tôi đặt chân đến rẫy lúa nằm ở lưng chừng đồi của gia đình anh Y Quang Kbuôr (buôn A Yun, xã Cư Pơng, huyện Krông Púk). Trước mắt tôi là vạt lúa rẫy cao tới vai người vàng óng tỏa hương ngào ngạt, hạt lúa nặng trĩu hạt, đung đưa theo làn gió, thoạt nhìn tựa như cái vẫy tay đầy mến thương. Chúng tôi "ngất ngây" với rẫy lúa nhà anh Y Quang Kbuôr rộng hơn 2 sào được trồng xen trong vườn cà phê tái canh. Trước kia, nhà anh Y Quang trồng nhiều lúa rẫy nhưng về sau thưa dần vì phải nhường đất cho cây cà phê, hồ tiêu. Khi cà phê già cỗi, anh trồng lại cây lúa rẫy để lấy gạo ăn và tận dụng nguồn rơm tái tạo dinh dưỡng cho đất.

Quy trình trồng lúa rẫy khá đơn giản: Mưa đến, người dân đem những hạt lúa giống đã tuyển chọn kỹ mang lên rẫy tỉa. Họ dùng thanh cây nhọn chọt lỗ theo hàng, bỏ từng hạt giống xuống đất rồi lấp lại. Những hạt lúa đã gửi vào lòng đất sẽ nhờ sương trời gió núi để vươn mình nảy mầm xanh. Từ lúc trồng đến khi thu hoạch, người trồng chỉ tốn công làm cỏ, còn sự sống thì "phó mặc" cho cây tự sinh tự dưỡng theo quy luật tự nhiên. Sau 4-6 tháng trồng (tùy loại giống), cây lúa sẽ đơm bông, kết thành những hạt lúa to, chắc nịch, nấu lên có mùi thơm đặc trưng. Do canh tác theo phương pháp truyền thống nên năng suất lúa rẫy chỉ đạt từ 2-3 tạ thóc/sào, thấp hơn nhiều so với trồng lúa nước nhưng đồng bào dân tộc thiểu số vẫn trồng.

Già Ama Dem (buôn Kdruh, xã Ea Nam, huyện Ea H'leo) chia sẻ, lúa rẫy không còn là cây trồng chủ lực của gia đình ông và bao người dân trong buôn làng, chuyện được - mất mùa lúa rẫy không quyết định tới sự no đói của mỗi nóc nhà. Tuy nhiên, lúa rẫy sẽ vẫn hiện hữu chứ không bao giờ biến mất. Bởi với đồng bào Êđê, Ja Rai hay M'Nông..., trồng lúa rẫy không đơn thuần để lấy gạo mà là gìn giữ truyền thống dân tộc. Cây lúa là hiện thân cho nền "văn minh nương rẫy" nuôi sống con người qua bao thế hệ. Trong ký ức già Ama Dem, lúa rẫy từng phủ kín cả núi đồi, cây lúa cứng cáp, cao tới đầu người, dẫu mưa to gió lớn vẫn không bị quật ngã. Mùa thu hoạch đến, màu vàng ươm của lúa nhộm hết một vùng. Dân làng dựng chòi trên rẫy, thay phiên nhau tuốt hết lúa nhà này sang nhà khác. Trong lúc thu hoạch, họ chọn những hạt lúa to, căn tròn phơi khô cất giữ trong ống lồ ồ làm giống cho vụ sau. Lúa về kho là cả buôn làng chung nhau làm lễ cúng mừng lúa mới cảm tạ "thần Lúa" phù hộ cho vụ mùa bội thu. Nghi lễ này xuất phát từ tính ngưỡng đa thần: Làm ra hạt lúa rẫy không chỉ có bàn tay con người mà còn là sự kết tinh của đất trời và sự che chở, bảo vệ của Yàng (thần linh). Ngày nay diện tích lúa rẫy đã giảm mạnh nhường chỗ cho các cây trồng khác như cây tiêu, cà phê, bắp, đậu... Riêng già Ama Dem luôn dành một phần đất nhỏ khoảng 1 sào gần con suối để trồng lúa rẫy. Mỗi vụ, già thu về chỉ vài bao lúa song ông cảm thấy vui và luôn trân quý, lưu giữ những "hạt ngọc" trời.