Nghệ nhân và nỗi lo truyền nghề tượng nhà mồ

Đến với nghệ nhân làm tượng nhà mồ Ksơr Hei người mà có nhiều giải thưởng trong và ngoại tỉnh mang về cho buôn làng ở những cuộc thi làm tượng nhà mồ ở buôn Hmak, xã Ia Rmok huyện Krông Pa, Gia Lai, được cảnh báo: nếu thấy nghệ nhân Hei làm tượng người mặt hung dữ nhất quyết không được nói gì cho đến khi ông làm xong, còn ông đục tượng người mặt vui cứ thoải mái chuyện trò. Bởi, khi đục tượng ông rất nhập tâm. “Bất kể người nào đến nhờ làm tượng nhà mồ Hei đều nhận lời, không cần người khác trả công bằng tiền hay con gà, mà làm miễn phí vì theo Hei đó là đạo đức, điều tốt làm cho những người đã chết”- Già làng Ksơr Trưng trò chuyện

Chúng tôi thật may đến nhà thấy nghệ nhân Hei ngồi bên mương nước nhỏ chảy sau nhà đang “tỉ mỉ” đục tượng mặt người vui vẻ. Cầm tẩu thuốc cuốn bằng lá chuối, ông kể: được cha địu đi núi lựa gỗ làm tượng nhà mồ từ năm 3 tuổi nên nhớ hết những chỗ có thân gỗ có tuổi vừa đủ để khi đục tượng vừa dễ lại bền, không bị mưa, nắng làm hỏng. Ngày xưa, cha mình là thợ đục tượng nhà mồ giỏi nhất vùng, dân làng quý lắm. Trong buôn có người chết, dù đêm khuya ông cũng thức trắng làm xong để kịp đưa tới nhà mồ. Tiền công hay gạo người ta mang đến trả công ông đều chối nhận, chỉ cần đãi cá nướng với rượu ghè, ngồi nghe ông say xưa “khoe” kỹ năng tay nghề của mình mà ông ưng cái bụng rồi.

Hình tượng người đàn ông cầm tẩu thuốc

Theo nghệ nhân Hei, tượng nhà mồ phải là cây gỗ quý như hương, trắc, cà trít trên 10 năm tuổi. Trước khi đục tượng phải cúng thần nhà rông, thần bến nước để xin phép. Hình tượng người canh nhà mồ tuy đơn giản nhưng không dễ làm, bởi người thợ có tay nghề khéo phải đi đường dìu dứt khoát, nhập tâm vào đó, khi hoàn thành bất kỳ ai nhìn đều thấy được hồn của núi rừng, khí phách con người Tây Nguyên bên trong.

Nghệ nhân Hei xúc động khi kể về người cha quá cố: “Nhìn tượng ông làm mình thích lắm, cả ngày ngồi ngắm cái mắt cũng không mỏi. Mê tay ông đục tượng, mình theo nghề ông khi nào không nhớ. Mùa mưa chấm dứt, nhiều lễ Pơ Thi đi qua, cha cũng phải về với Yàng, mình lên rừng tìm thân gỗ tốt nhất làm tượng canh nhà mồ cho ông để tránh con quỷ dữ, hầu hạ ông”.

Nghệ nhân Ksơr Hei đang đẽo tượng

Hàn thuyên tâm sự mãi sẩm tối đến lúc nào không biết, nghệ nhân Hei thổi một đống lửa, rảo bước lên nhà sàn lấy miếng thịt trâu gác trên nóc bếp, một chum rượu ghè, vịn tay vào cửa nói vọng ra, “rượu nước đầu đấy, uống đi cho ấm cái bụng rồi mình kể cho mà nghe”.

Nghệ nhân Hei tiếp câu chuyện còn dang dở, nói về sự sinh thành: ở hai bên cửa nhà mồ có một tượng người đàn ông và một tượng người đàn bà mang chửa, các góc quanh nhà mồ là nhiều tượng thai nhi đang ngồi nói đến sự sinh sôi, nảy nở. Tượng nhà mồ phản ảnh cuộc sống thường ngày như cô gái mang gùi, chàng thanh niên cầm ná, người đánh trống, con voi, con cú,…“Khi còn nhỏ, các già làng kể, hình tượng nhà mồ thay đổi khi chiến tranh chống đế quốc sâm lược xảy ra, tượng người đàn ông không cúi xuống giã gạo nữa mà chân đứng thẳng như người lính để chống lại kẻ thù. Tượng người đàn bà không vui cười mà ngồi buồn ôm con, chờ đợi chồng đi đánh giặc trở về”- Nghệ nhân Hei say xưa nói.

Hình tượng người phụ nữ cho con bú

Tượng nhà mồ với nhiều sắc thái

Khi rượu vào cũng đã ngà say, chúng tôi hỏi về lớp trẻ có yêu nghề như ông không, vừa dứt lời nghệ nhân Hei đã 73 tuổi đứng phất dậy chặt một nhát rìu mạnh cắm sâu vào tượng gỗ ông đang làm dở ông nói: “Bọn trẻ bây giờ bỏ nghề cha ông, cứ đi vào rừng chặt hết cây gỗ quý bán lấy tiền đi chơi. Mình nói sau thời gian học chữ ở trường hay đi làm rẫy, khi về buôn làng phải học cách làm tượng nhà mồ, đó là việc tốt mà bọn trẻ không nghe. Ngoài tôi ra, vùng đất Tây Nguyên còn rất nhiều người làm tượng nhà mồ giỏi, tất cả cũng đã qua 60 tuổi rồi”.

Già làng Ksơr Trưng, buôn Hmak, xã Ia Rmok, huyện Krông Pa, Gia Lai nói về phẩm chất người nghệ nhân đục tượng nhà mồ phải có là: cái bụng phải tốt, mắt phải sáng, Yàng sẽ chỉ lối tới cây gỗ tốt nhất núi rừng, đục tượng mới không bị nắng Tây Nguyên làm hỏng, theo hầu linh hồn người chết ở bên Yàng.