Những phong tục độc đáo của người Thái miền Tây xứ Nghệ

Tiếng sấm đầu mùa báo hiệu một mùa lễ hội Xăng Khan

Về huyện miền núi Quỳ Châu (Nghệ An) trong tiết trời se lạnh của miền sơn cước những ngày giữa xuân. Vào thời khắc này, đồng bào dân tộc Thái nơi đây đang chuẩn bị cho một mùa lễ hội Xăng Khan qua tiếng sấm đầu mùa.

Theo người dân nơi đây cho biết, hàng năm vào khoảng giữa tháng 2 hoặc tháng 3 thường thấy xuất hiện có tiếng sấm kéo theo mưa rào, báo hiệu thời tiết đã chuyển mùa. Tiếng sấm là sự báo hiệu sẽ có mưa, những cơn mưa cung cấp nguồn nước để người dân nơi đây chuẩn bị cho một mùa canh tác, sản xuất nông nghiệp. Vì vậy, theo quan điểm của người Thái tiếng sấm và cơn mưa đầu mùa rất quý giá, nó báo hiệu cho một mùa sản xuất thuận lợi, đồng ruộng tốt tươi.

Khi bắt đầu có tiếng sấm, người phụ nữ Thái thường đem 4 bó lúa mang treo 4 góc bếp mà người Thái gọi là "xà táu phi". Để giải thích về ý nghĩa của phong tục này đồng bào nơi đây cho biết, việc treo 4 bó lúa lên trên 4 góc của "xà táu phi" là sự tượng trương cho thóc lúa đầy nhà, bước vào một vụ mùa mới cầu cho mưa thuận, gió hòa để mọi người trong nhà ai cũng mạnh khỏe, làm ăn thuận lợi. Đồng thời, khi có tiếng sấm xuất hiện, những người lớn trong gia đình như: cha, mẹ thường dùng trứng luộc chín rửa sạch, đem ngâm trong chậu nước để rửa mặt cho con cháu. Việc rửa mặt với trứng có ý nghĩa hết sức đặc biệt, các bậc cha, mẹ mong muốn con cháu trong gia đình khỏe mạnh và có tấm lòng trong trắng như quả trứng.

Điều đặc biệt khi có tiếng sấm đầu mùa xuất hiện, tức là báo hiệu cho lễ hội Xăng Khan sắp đến. Lễ hội Xăng Khan là ngày hội có ý nghĩa gắn kết cộng đồng của đồng bào Thái miền Tây xứ Nghệ. Trước đây, lễ hội Xăng Khan thường diễn ra từ 2 - 3 ngày, nay chỉ gói gọn trong 1 ngày 1 đêm. Mục đích và ý nghĩa của lễ hội Xăng Khan là tạ ơn các thầy mo đã dạy cách bốc thuốc chữa bệnh cứu người, xua đuổi ma quỷ cho dân làng.

Lễ vật của lễ hội Xăng Khan thường là 10 vò rượu cần, 2 con lợn, 2 con gà cùng cá nướng, trầu cau… Vật không thể thiếu trong lễ hội là cây nêu mà người Thái gọi là "có Boọc máy" được dựng ngay giữa nhà của thầy mo để tiến hành nghi lễ. "Có Boọc máy" được làm từ cây tre hoặc nứa già, cao hơn 3m, được khoét nhiều lỗ chia thành nhiều tầng khác nhau. Mỗi lỗ được bố trí treo những vật tượng trưng như chim, cá, ve sầu với những màu sắc sặc sỡ. Trên đỉnh cây này cắm một chiếc ô thổ cẩm hình vuông, được các thiếu nữ dùng khi các ông mo nhảy Xăng Khan (còn gọi là "xái xa").

Điều không thể thiếu trong lễ hội Xăng Khan là một giàn cồng chiêng (chiêng và trống), khi hành lễ ông mo dẫn đầu tiếp theo là những phụ nữ đi sau. Và mỗi ông mo có một phụ nữ cầm ô theo sau cất điệu hát và múa bên cây "Boọc máy". Đây là lúc sôi nổi, náo nhiệt nhất của hội Xăng Khan. Tất cả mọi người cùng nhảy múa (xái xa) xung quanh cây Boọc Máy và chum rược cần.

Lễ hội Xăng Khan là lễ hội có ý nghĩa hết sức lớn lao, là nét văn hóa không thể tách rời đối với đồng bào dân tộc Thái miền Tây xứ Nghệ. Lễ hội không chỉ có ý nghĩa gắn kết cồng đồng người Thái mà còn cầu cho bản làng yên vui, ao sâu đầy cá, ruộng lúa tốt tươi, nhà nhà giàu có, mọi người đều khỏe mạnh, con cái thành đạt, ai cũng ăn nên làm ra… Các bài cúng lễ Xăng Khan thường là những bài sử thi, trường ca, truyền thuyết bằng văn vần, kể về thuở khai lập bản mường, về những anh hùng dân tộc Thái, về cuộc sống thần linh, tổ tiên trên Mường trời…

Độc đáo rước dâu lúc sáng tinh mơ

Từ thủa xa xưa, người Thái miền Tây Nghệ An luôn giữ một phong tục rất độc đáo và riêng biệt. Đó là trong ngày đám cưới, chú rể chỉ được rước cô dâu về nhà đúng vào thời khắc giao thoa giữa ngày cũ và ngày mới. Được biết, tục rước dâu đêm đã tồn tại từ hàng trăm năm nay và không hề bị mai một.

Theo người dân nơi đây cho biết, thời gian đón cô dâu về nhà chồng cũng như lễ vật đưa đến cô dâu là rất quan trọng, thời gian đi đón cô dâu thường được chọn là khoảng 23h ngày hôm trước. Lễ vật thường là một con lợn quay nặng 40 -50kg, 1 nén bạc Gia Long, một chum rượu cần, một mâm cỗ gồm xôi, gà và 10 lít rượu nếp, trầu cau...Sau khi mọi lễ vật đã chuẩn bị xong, đoàn nhà trai bắt đầu lên đường đi đón dâu. Khi đến nhà cô dâu, chú rể và cô dâu sẽ được ông bà mai mối (người Thái thường gọi là Pò, Mế làm) đưa đến trước bàn thờ nhà gái để tiến hành nghi lễ thông báo xin với ma nhà gái cho cô dâu về nhà chồng. Sau khi nghi lễ xin cô dâu về nhà chồng tiến hành xong, hai bên gia đình sẽ tiến hành uống rượu cần thăm. Đồng thời, cả hai bên gia đình sẽ cử ra hai người có thể hát nhuân, hát khắp hay nhất để hát đối đáp, những bài hát nhuân thường là những bài về truyền thuyết về tình yêu đôi lứa của người Thái cổ... Ngoài ra, việc hát đối đáp còn có thêm mục đích khác là kéo dài cuộc nói chuyện để chờ thời khắc rước dâu.

Trước đây, để chọn thời khắc rước dâu, người Thái thường dựa vào tiếng gà gáy. Tuy nhiên, ngày nay khi cuộc sống đã dần hiện đại hơn, phong tục rước dâu phải được thực hiện vào đúng 12 giờ đêm. Người dân nơi đây có một quan niệm rất riêng rằng, ban ngày thường có nhiều linh hồn, quỷ dữ lang thang vất vưởng, nếu đám rước được tiến hành vào ban ngày thì những linh hồn này sẽ theo về phá hoại hạnh phúc của đôi tân lang, tân nương. Thời khắc chuyển giao giữa ngày cũ và ngày mới chính là lúc trong lành, may mắn và có nhiều lộc trời nhất. Đón dâu vào giờ khắc này cuộc sống vợ chồng gặp nhiều may mắn, hạnh phúc…

Có một nghi lễ hết sức đặc biêt là, khi chú rể dắt tay cô dâu ra khỏi nhà, thì bắt buộc đôi tân lang, tân nương đều phải bước qua một cây dâu đã được ông, bà mai mối chuẩn bị sẵn ngay dưới chân cầu thang. Cây dâu này được khắc 9 bậc tượng trưng cho 9 bậc thang tình yêu, trước khi bước qua 9 bậc cây dâu cả cô dâu và chú rể đều hát một đoạn nhuân: "cài khố may món á lực hái ai, cài khố đai á lực nhính sáo", có nghĩa là để xin với thần linh ban cho sinh được con trai và con gái.

Tiếp đó, Chú rể đưa cô dâu về nhà mình, trước khi bước lên cầu thang thì mẹ chồng đã chờ sẵn cùng với một chậu đồng đựng nước suối trong suốt có ngâm một đồng xu bằng bạc. Mẹ chồng đã kỳ công rửa chân cho con dâu và trao tặng một vòng bạc cầu may. Tiếp theo, đại diện một người bên nhà trai sẽ đưa cô dâu vào buồng, làm lễ ăn cơm, uống rượu chung với chồng. Đồng thời, trong mâm có hai khúc mía tưởng trưng cho tình yêu ngọt ngào, một quả trứng luộc xẻ đôi chia cho đôi vợ chồng cùng ăn. Sau đó tân lang và tân nương sẽ trao vòng bạc cho nhau. Cũng từ đây, cô dâu chính thức trở thành người nhà chú rể.

Cuộc sống ngày càng hiện đại, người Thái miền Tây xứ Nghệ đã và đang dần chuyển mình hội nhập với đất nước trên tất cả mọi lĩnh vực, trong đó có văn hóa. Tuy nhiên, có một điều đặc biệt là người Thái xứ Nghệ vẫn luôn gìn giữ những phong tục, nghi lễ mang đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc mình.