Người đàn bà với cuộc chiến “da cam”

Bà Trần Tố Nga tại buổi giới thiệu tự truyện “Đường Trần” (NXB Trẻ).

Tháng 9/ 2017, tôi có dịp gặp Trần Tố Nga ở Hà Nội qua lời giới thiệu của nhà văn Ngô Thảo. Khi ấy bà vừa bay từ Pháp về, nơi bà đang sinh sống và được công nhận là một công dân. Đặc biệt, Trần Tố Nga vừa trải qua cuộc phẫu thuật vì căn bệnh ung thư. Về nước lần ấy, công việc chính của Trần Tố Nga là ra mắt cuốn tự truyện mới xuất bản mang tên “Đường Trần” (NXB Trẻ):  “Cuốn sách này ban đầu tôi viết túc tắc, không khẩn trương lắm. Đến lúc tôi được tin bị ung thư, ngày đầu tiên của tuổi 76, (30/3/2017), tôi phải chạy đua với thời gian trước khi lên bàn mổ, bởi tôi không biết điều gì sẽ xảy ra sau mổ. 2 ngày trước khi tôi thực hiện cuộc đại phẫu thuật, ngày 11/5, cột sống của cuốn sách hình thành. Trong thời gian 2 tuần lễ tiến hành xạ trị tôi và một người bạn đã biên tập, rà soát, cắt tới cắt lui để cuốn sách được như bây giờ”. “Đường Trần” dày dặn, khoảng 400 trang. Lí do bà viết dài, được  lí giải: “Sách viết về một thế hệ, một giai đoạn lịch sử thì không thể ngắn được. “Đường Trần” của cả một thế hệ, cũng là đường của  Trần Tố Nga”.

 Không phải lần đầu tiên Trần Tố Nga viết sách. Năm 2016, bà xuất bản cuốn “Mảnh đất bị nhiễm độc của tôi”  tại Pháp. Cuốn sách cũng nói về  cuộc đời Trần Tố Nga, thông qua đó giúp người Pháp hiểu rõ hơn về nhân dân Việt Nam, chiến tranh Việt Nam. Mỗi khách hàng mua một cuốn “Mảnh đất bị nhiễm độc của tôi” là đã đóng góp 5 euro vào cuộc chiến không cân sức giữa người đàn bà nhỏ bé đã ở đoạn cuối của cuộc đời với 26 công ty hóa chất của Mỹ đã từng sản xuất chất độc da cam dioxin trong cuộc chiến tranh ở Việt Nam.  Với “Đường Trần” cũng vậy: “Bạn mua sách có nghĩa là bạn đã đóng góp vào vụ kiện, vào cuộc đấu tranh đòi công lí”.

Cống hiến cuối cùng của người làm cách mạng

Sau cuộc ra mắt sách ở Hà Nội, bà Trần Tố Nga vội bay về Pháp, bởi  ngày 28/9/2017, bà bước vào phiên tòa thứ 9 của một cuộc chiến cam go và kéo dài: “Vụ kiện đã bắt đầu hơn một năm nay, đến ngày 28/9/2017 là phiên tòa thứ 9,  trước đó đã diễn ra 8 phiên. Từ khi bắt đầu chuẩn bị đến bây giờ  vụ kiện đã kéo dài hơn 8 năm. Một mình tôi đứng ra kiện vì tôi có điều kiện để kiện”. Trần Tố Nga giải thích về vụ kiện đa quốc gia mà bà đang đứng nguyên đơn như sau: “Nạn nhân chất độc da cam trên thế giới rất nhiều. Riêng tại Việt Nam đã hơn 4 triệu người, tại Triều Tiên, Philippines, New Zealand, Australia, Mỹ… hàng chục ngàn người nữa… song họ không có điều kiện để kiện. Là nạn nhân da cam và mang quốc tịch Pháp nên tôi là trường hợp hiếm hoi  may mắn hội đủ các điều kiện để khởi kiện các công ty hóa chất Mỹ theo luật của nước Pháp”.

Bà Trần Tố Nga với nhà văn Ngô Thảo.

Tại nước Pháp cũng chỉ có 3 luật sư làm công việc này, họ hết lòng hết dạ với nạn nhân vì công lí, không lấy thù lao. Trần Tố Nga coi đây như “cống hiến cuối cùng của người làm cách mạng già”. Bà đang phải chiến đấu  với những người khổng lồ về tiềm lực kinh tế: “Tôi gửi đơn kiện cho 26 công ty thì 19 công ty ra hầu tòa. Phía tôi, bên nguyên đơn, chỉ có 3 luật sư làm không lấy tiền và tôi, một người đàn bà lớn tuổi. Còn phía bị đơn, mỗi công ty thuê 2 luật sư, tổng cộng 19 công ty là 38 luật sư, 3 luật sư “chọi” 38 luật sư. Một cuộc chiến không cân sức”. Chính vì vậy bà bị gây khó dễ đủ điều, 8 phiên tòa mở ra vẫn chưa đi đến đâu: “Có những lời phản biện từ phía bị đơn rất độc ác, khiến tôi cảm thấy bị tổn thương, bị xúc phạm”, bà nga chia sẻ. Nhưng bà vẫn quyết tâm đi đến cùng vụ kiện, không chấp nhận hòa giải ngoài tòa để nhận được số tiền bồi thường khổng lồ giúp bà và người thân sống sung sướng: “Chịu hòa giải ngoài tòa thì nhận được chục triệu đô la là chuyện bình thường. Tôi nghèo thì nghèo nhưng mục tiêu vẫn là án lệ để cho những nạn nhân sau mình có đường bước tiếp”, bà Nga nói.

Đời sống của bà Trần Tố Nga trên đất Pháp không dư dả: “Tôi bị liệt vào dạng dưới nghèo, thu nhập không có, trợ cấp Nhà nước chỉ có khung, một tháng trừ thuế nọ thuế kia, chỉ còn 300 euro để sống, nên đồ ăn thức uống đều đem từ Việt Nam qua”. Nhưng đời sống khó khăn chưa bao giờ là trở ngại với bà: “Ở Trường Sơn tôi đã cực quen rồi”. Sở dĩ bà còn ở lại Pháp vì còn theo đuổi vụ kiện, còn chứng bệnh phải theo dõi. Bà phải đương đầu với giám định y khoa do tòa án chỉ định, bởi phía các công ty sản xuất hóa chất bên Mỹ đương nhiên phủ nhận bà là nạn nhân chất độc da cam: “Một thời gian tôi không dám uống thuốc, sợ nó hạ bệnh thì sao. Nhưng bây giờ thì thôi không còn sợ nữa. Tôi bị nhiều bệnh nhưng ung thư là bệnh đặc trưng của nạn nhân chất độc da cam”. Đó là lí do vì sao bà vui mừng khi nhận  tin dữ: “Bữa trước người ta nói chị không có ung thư nên khó khẳng định  là nạn nhân chất độc da cam, nhưng bây giờ tôi ung thư rồi”, bà cười mà mắt ngấn lệ.

Trần Tố Nga thời trẻ. 

Dấu gạch nối tử tế

 Trần Tố Nga  ví mình là một dấu gạch nối “chắc chắn, tử tế, đáng tin cậy”. Một lần tình cờ bà gặp và giúp đỡ một người Pháp làm thủ tục nhận con nuôi. Cảnh người đàn ông giàn giụa nước mắt ôm trong tay đứa trẻ mồ côi người Việt khiến bà xúc động không thể kiềm lòng. Từ đó bà “làm gạch nối” giúp cho hơn 40 cặp cha mẹ Pháp hiếm muộn tìm được con nuôi là trẻ mồ côi Việt Nam. Bà cũng là người đã tổ chức cho đoàn cựu binh Pháp thăm Điện Biên Phủ, sau đó bà còn dẫn một đoàn cựu tù binh Đông Dương, gồm 331 người, trong đó có cả người Mỹ, người Đức về thăm Việt Nam… Những việc làm ý nghĩa của bà đã được Nhà nước Pháp tặng Huân chương Bắc Đẩu Bội tinh. Từ năm 2005 bà chuyển dần hoạt động sang hỗ trợ đào tạo nghề cho trẻ khuyết tật. Công việc này đã giúp bà được tiếp xúc với những mảnh đời bị chất độc da cam hủy hoại. Năm 2009, tòa án lương tâm quốc tế vì nạn nhân da cam Việt Nam mở tại Paris, với tư cách nhân chứng bà đã trình chứng thư có đoạn thách thức những tập đoàn sản xuất chất diệt cỏ đã rải lên Việt Nam từ năm 1961 đến 1971, đang chối bỏ trách nhiệm của mình: Hãy đến Việt Nam, hãy đến với các nạn nhân chất độc da cam, “để tận mắt thấy, để tận tay sờ lên những vết thương, để cảm nhận đến tận cùng nỗi thảm khốc ghê gớm mà mình đã gây ra, để cùng tìm một giải pháp để chuộc lại lỗi lầm”. Chứng thư của bà đã gây ấn tượng mạnh mẽ tại phiên tòa. Từ đây, bà đã gặp được những người có trái tim nhân hậu như luật sư hàng đầu nước Pháp chuyên về vấn đề nhân quyền William Bourdon. Ông đã cùng bà bước vào cuộc đối đầu với các tập đoàn, công ty hóa chất khổng lồ của Mỹ. Trước đó, các hoạt động pháp lý đòi công lý cho nạn nhân chất độc da cam đều rơi vào bế tắc như chúng ta đã biết.

Vụ kiện mang tên Trần Tố Nga nhưng bà không đơn độc vì nhận được  sự ủng hộ, tin cậy, gửi gắm của rất nhiều người, trong đó có quê hương  của bà - Sóc Trăng, đã vận động được 40.000 chữ ký của nhân dân. “Phía bị đơn không sợ tôi, họ sợ lực lượng phía sau tôi”, bà chia sẻ. Ngay cả vấn đề tài chính để giải quyết yêu cầu của vụ kiện, bà Tố Nga cũng nhận được sự hỗ trợ lớn. Chỉ riêng việc dịch đơn kiện dày 30 trang có công chứng quốc tế đã tốn 36.000 euro.