Sông Lam huyền bí và dân dã

Sông Lam yên bình dân dã và huyền bí

Tôi có may mắn được sinh ra và lớn lên bên bờ sông Lam huyền thoại cũng đã có biết bao kỷ niệm thời thơ ấu bên dòng Lam. Thế nhưng cho đến bây giờ tôi mới thực sự có một lần được ngược dòng sông Lam. Để cảm nhận sự an lành và phong phú của các nền văn hóa được dòng Lam chắt chiu nuôi dưỡng bồi đắp. Từ Cửa Hội - nơi cuối cùng dòng Lam hòa mình về biển lớn, từ đây nhìn dòng Lam như một người mẹ hiền lặng lẽ ngày đêm, không ồn ào, không mạnh mẽ nhưng lại ẩn chứa sự hùng vĩ của một dòng sông mang nhiều kỳ tích lịch sử. Khoảng không gian mênh mông của sóng nước nơi sông hoà mình cùng biển lớn trải rộng hết tầm mắt. Không có cảnh núi non trùng điệp, không có những cánh rừng, những núi đá dựng đứng, đoạn cuối dòng Lam mênh mang êm đềm đến lạ. Mùa mưa lũ đến, nước sông Lam đục hơn, dâng lớn. Khi hoà mình với biển, cứ ra khơi khoảng chục mét là dòng nước lại đổi màu, từ đục chuyển sang trong xanh, màu nước càng xanh, vị nước càng mặn. Những cồn bãi đang ngày một vươn mình ra biển, những bãi sò huyết Cửa Lò nức tiếng cả nước. Mỗi sớm mai thức dậy, khi ánh mặt trời còn chưa kịp ló lên khỏi mặt nước Cửa Hội thì chợ cá nơi đây đã tấp nập với những thúng mẹt, những sọt chất đầy hải sản, với những tiếng chào mời vui vẻ.

Ngược qua cầu Bến Thủy lịch sử là nơi dòng sông La hợp vào với sông Lam đổ ra biển cả. Qua khỏi cầu Bến Thủy hai dọc bờ sông Lam là những bãi ngô trải dài bát ngát bao la. Nơi những bãi ngô khoai này trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, dòng sông Lam mang nặng những chiến công với những địa danh nổi tiếng một thời: Bến Thủy (Vinh), Vạn Rú (Nam Đàn), bến phà Đô Lương... Dưới làn mưa bom, bão đạn của kẻ thù, từng đoàn quân trùng trùng điệp điệp vượt sông để vào tuyến lửa, những con đò vẫn kiên cường, nhẫn nại qua sông vì chiến trường miền Nam đang vẫy gọi. Suốt chiều dài của dòng chảy lịch sử và chiều dài của không gian, dòng Lam đã chở nặng những chiến công oanh liệt và cũng không ít lần thấm máu của thế hệ tiền nhân để đổi lấy cảnh sống thanh bình.

Cửa Hội nơi sông Lam hòa mình vào biển cả

Sông Lam bắt nguồn trên lãnh thổ nước bạn Lào, chảy qua nội địa nước ta với chiều dài hơn 360 km. Khi vào Việt Nam, hai dòng Nậm Nơn và Nậm Mộ đi qua bao thác ghềnh hiểm trở trên địa bàn huyện Kỳ Sơn và Tương Dương, dòng Nậm Nơn và Nậm Mộ gặp nhau ở ngã ba Cửa Rào thuộc xã Xá Lượng (Tương Dương). Từ đây, dòng sông mang tên sông Cả (sông lớn), hay còn gọi là sông Lam. Dòng Lam chính là huyết mạch của xứ Nghệ, góp phần hình thành, vun đắp truyền thống lịch sử và văn hóa vùng quê mang đậm dấu ấn bản sắc. Dòng Lam gắn liền với số phận và từng bước đi thăng trầm của quê hương xứ Nghệ suốt chiều dài lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước. Sông vẫn miệt mài đổ ra biển lớn, dòng thời gian vẫn trôi về miền vô tận, những cột mốc lịch sử vẫn sừng sững hiện diện dọc đôi bờ và trong tâm thức người dân xứ Nghệ. 

Nơi khởi nguồn của dòng Lam thơ mộng, từ bao đời nay, trong tâm thức người dân bản xứ, ngã ba Cửa Rào là một địa điểm rất đỗi linh thiêng. Thiêng vì trên doi đất nằm ở vị trí giữa ngã ba sông có một ngôi đền cổ kính, nơi gửi gắm đời sống tâm linh của những cư dân vùng thượng nguồn. Thiêng vì ở nơi đây có những cây cổ thụ hàng nghìn năm tuổi in bóng xuống dòng nước trong xanh như là những chứng nhân trong suốt dòng chảy lịch sử. Cũng chính nơi đây, các nhà khảo cổ học từng phát hiện được nhiều hiện vật có giá trị như dụng cụ sản xuất bằng đá, trống đồng và một số vũ khí được làm từ chất liệu đồng và đặt tên cho di chỉ này là Đồi Đền. Các hiện vật phát hiện tại di chỉ khảo cổ học Đồi Đền được xác định thuộc nền văn hóa Phùng Nguyên, cách ngày nay chừng trên dưới 4.000 năm. Như vậy, cách đây hơn 4 thiên niên kỷ, đôi bờ dòng Lam đã trở thành nơi cư trú và sản xuất của người Việt cổ. 

Cửa Rào - nơi khởi nguồn của dòng Lam

Từ Cửa Rào đi qua huyện Tương Dương đến huyện Con Cuông, từ núi Thành Nam nhìn sang bên kia sông là đất Bồng Khê hiện vẫn còn dấu tích của thành Trà Lân. Nơi đây, gần 600 năm trước Bình Định Vương Lê Lợi đã lãnh đạo nghĩa quân Lam Sơn đánh một trận “trúc chẻ tro bay”, mở ra một bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp bình Ngô vĩ đại. Hạ được thành Trà Lân, nghĩa quân Lam Sơn tiếp tục xuôi theo sông Lam xuống để hạ Thành Nghệ An, mở rộng căn cứ và tạo thời cơ để tiến quân ra Bắc. Ngày nay, nhiều tên núi, tên đất và tên làng nằm dọc sông Lam vẫn còn mang đậm dấu tích cuộc hành quân đánh đuổi giặc Minh của nghĩa quân Lê Lợi. Đó là Bãi Xa, Bãi Sở (Tương Dương), Đò Rồng, Bồ Ải, Khả Lưu (Anh Sơn), Lam Thành (Hưng Nguyên) - nơi tướng giặc Minh là Thái Phúc phải “mở cửa xin hàng”... Bến Đò Rồng (nay thuộc xã Tường Sơn- Anh Sơn), đoạn sông chảy qua đây có một hòn núi nhô ra khiến dòng nước bị chắn đột ngột và thay đổi hướng tạo nên một vực sâu với nhiều xoáy nước nguy hiểm. Tương truyền, để đề phòng địch, Lê Lợi và các tướng lĩnh chọn khu vực này để vượt sông sang phía hữu ngạn quan sát trận địa của chúng ở Bồ Ải và Khả Lưu. Vì thế, chiếc đò chở Lê Lợi qua sông được gọi là Đò Rồng, vị trí Lê Lợi ngồi quan sát địch được gọi là Bến Ngự. Đi suốt triền sông Lam, chúng ta thường bắt gặp những ngôi đền thờ các vị vua và những người đã có công chiến đấu bảo vệ tổ quốc. Đã bao lần vật đổi sao dời, tang thương dâu bể nhưng dòng Lam vẫn còn lưu dấu và soi tỏ công đức dựng nước và giữ nước.

Trong kháng chiến chống mỹ cứu nước các địa danh Đò Rộ, Ba ra Nam Đàn, Cầu bến Thủy là những điểm bị đánh phá ác liệt. Nhưng dòng Lam vẫn thủy chung cùng quân và dân ta chống lại kẻ thù.

Hôm nay, chiến tranh đã đi qua, các địa danh này và đôi bờ sông Lam đã xanh tươi ngút ngàn và giờ đây dòng Lam vẫn yên ả như xưa vào mùa xuân và mùa hạ vẫn vang những câu hát dân ca ví dặm: Bao giờ Hồng Lĩnh hết cây, Sông Lam hết nước thì đó với đây mới hết tình.