Độc đáo điệu Then Tuyên Quang

Then là một loại hình nghệ thuật văn hóa dân gian, xuất sứ từ tên gọi (Thiên) của người Tày, để chỉ một loại hình văn hóa tín ngưỡng. Theo quan niệm dân gian, “Then” có nghĩa là “Thiên” (Trời) và được coi là điệu hát của thần tiên truyền lại. Thông qua những quan niệm về Mường Trời (nơi cư ngụ của các thần linh), Mường Đất (nơi cư ngụ của con người), Mường Nước (nơi cư ngụ của Long Vương...), người Tày giải thích về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên cũng như bày tỏ ước vọng về chỗ dựa tinh thần, tạo dựng niềm tin để vượt qua những khó khăn, trở ngại trong cuộc sống. Bên cạnh đó, Then còn được nhìn nhận như một loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian, tích hợp nhiều bộ môn nghệ thuật từ văn học, âm nhạc, múa, tới hội họa và trình diễn... Người hát Then trong những dịp lễ (cầu an, cầu mùa, gọi hồn...), tết là người đại diện cho cộng đồng giao tiếp với thần linh, cầu cho mùa màng tươi tốt, đời sống ấm no, hạnh phúc. Nhạc cụ chính được sử dụng trong hát Then là đàn Tính. Thế nên, lâu nay ta thường quen gọi là hát Then, đàn Tính (Tính tẩu).

Dân tộc Tày ở Tuyên Quang chiếm trên 25% dân số toàn tỉnh (số dân đông sau dân tộc Kinh) và chiếm hơn 50% số dân các dân tộc thiểu số. Người Tày cổ cư trú ở vùng núi phía bắc Tuyên Quang đã góp phần sáng tạo nên nền văn hóa bản địa ở vùng này rất phong phú và đa dạng. Trong đó, phải kể tới kho tàng truyện thần thoại, cổ tích; các thể loại dân ca, dân vũ, như: Hát Then, lượn cọi, phong slư... Trong số các loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian này, hát Then là một trong những di sản văn hóa đặc sắc, độc đáo và tiêu biểu của người Tày. Then dân tộc Tày ở Tuyên Quang, theo người già (những người am hiểu về Then) kể lại và sách chép của người đã quá cố, như cố nghệ nhân Ma Thanh Cao, ở xã Tri Phú; cố nghệ nhân Hà Phan; Nghệ nhân Nhâ dân Hà Văn Thuấn, ở xã Tân An, huyện Chiêm Hóa; Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Mạnh Thẩm, ở xã Thanh Tương, huyện Nà Hang, thì Then xuất hiện từ thời Phùng Hưng (thế kỷ thứ VIII). Trải qua năm tháng thăng trầm của các thời kỳ lịch sử, Then luôn có mặt trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng và trở thành một loại hình văn hóa nghệ thuật đặc sắc, độc đáo và tiêu biểu của người Tày Tuyên Quang, bởi nó được bắt nguồn từ chính cuộc sống lao động sản xuất, trong tình yêu của đồng bào Tày. Và cũng bởi chính họ (người Tày) là chủ thể sáng tạo ra và được trao truyền bằng hình thức truyền khẩu, thể hiện sự kế tục giữa các thế hệ.

Nét độc đáo của Then Tuyên Quang giai điệu mượt mà, đằm thắm và mở đầu câu hát bao giờ cũng có từ "ới la". Từ “ới la” có nghĩa là khát vọng giao đãi của con người với trời đất, thiên nhiên, vạn vật. Cấu trúc âm nhạc của Then Tuyên Quang là các quãng âm nhạc gần nhau hơn tạo âm hưởng đầm ấm của con người xứ Tuyên. Then Tuyên Quang có một số làn điệu cổ như Then cấp sắc công nhận một người đủ điều kiện làm thầy cúng, lo việc tâm linh của bản làng; Then kỳ yên và Then lễ hội.  Theo đó, Then kỳ yên có nội dung chủ yếu, cầu chúc, chữa bệnh. Lễ cầu yên được tổ chức vào dịp cuối năm hoặc đầu năm tùy thuộc vào từng nơi để thiết đãi tổ tiên. Còn Then lễ hội thiên về giải quyết tinh thần cho vui vẻ, xua tan phiền muộn, cực nhọc vất vả trong cuộc sống để thỏa mãn ước vọng con người và muôn vật sinh linh. Nhóm khúc hát này thường gặp là Then lễ vào nhà mới, cấp sắc, cầu mùa, lễ cốm… với mong muốn cầu mong mùa màng tốt tươi, mong thần Nông mưa thuật gió hòa. 

Không chỉ truyền dạy cho người trẻ ở các câu lạc bộ hát Then - đàn tính tại các xã, hiện nay, một số trường học trong tỉnh, như Trường Dân tộc nội trú- THPT tỉnh, các trường Dân tộc nội trú huyện đã đưa nội dung hát Then, đàn tính vào chương trình giảng dạy của trường...

Cùng với việc xây dựng và phát triển phong trào hát Then đàn tính ở cơ sở, Đoàn Nghệ thuật dân tộc tỉnh cũng được giao nhiệm vụ nghiên cứu, sưu tầm chất liệu văn hóa dân gian các dân tộc, trong đó, có hát Then, đàn tính để xây dựng tiết mục biểu diễn phục vụ nhân dân; bổ sung một số diễn viên trẻ, tốt nghiệp chuyên sâu về thanh nhạc dân ca dân tộc, về đàn tính của Trường Nghệ thuật Việt Bắc, Trường đại học Văn hóa nghệ thuật Quân đội để hình thành tổ nghệ thuật biểu diễn về hát Then đàn tính của Đoàn.

Để khuyến khích và tôn vinh các nghệ nhân dân gian đã có công trong việc bảo tồn và truyền dạy di sản văn hóa dân tộc, tỉnh đã trình và được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú cho 10 nghệ nhân, trong đó, có 4 nghệ nhân thuộc lĩnh vực văn hóa dân gian dân tộc Tày, gồm: Nghệ nhân Nhân dân Hà Văn Thuấn (Hà Thuấn), dân tộc Tày, xã Tân An (Chiêm Hóa); các Nghệ nhân Ưu tú: Nguyễn Mạnh Thẩm, dân tộc Tày, xã Thanh Tương (Nà Hang); Ma Văn Đức, dân tộc Tày (thành phố Tuyên Quang); Hà Ngọc Cao, dân tộc Tày, xã Xuân Quang (Chiêm Hóa).