Ấn tượng buôn Ako Dhong

Buôn văn hóa và kiểu mẫu

Vào dịp cuối năm 2013, tôi được làm khách của buôn Ako Dhong tròn 10 ngày. Đó là 10 ngày tôi được sống trong một không gian thật trong lành, yên tĩnh và hòa mình vào những đêm sinh hoạt văn hóa độc đáo, giàu bản sắc truyền thống của cộng đồng người Ê đê.

Cũng như nhiều anh chị em văn nghệ sĩ khác tham dự trại sáng tác văn học, nghệ thuật khu vực miền Trung và Tây Nguyên lần này, tôi may mắn có dịp tìm hiểu kỹ hơn về đời sống vật chất, văn hóa tinh thần của người dân Ê đê ở buôn Ako Dhong.

 Người dân trong buôn kể rằng, vào năm 1956, một số hộ dân Ê đê, trong đó có chàng trai Ama H’rin, tên thật là Y Diêm Niê, sinh ở buôn Ea Mlai, thuộc cao nguyên M’Drăk về đây khai phá biến vùng rừng hoang vu thành nương rẫy và lập ra buôn Ako Dhong.

Những ngày đầu mới thành lập buôn chỉ có 10 ngôi nhà dài mái lợp gianh, với khoảng 50 nhân khẩu sinh sống. Khi buôn được thành lập, Ama H’rin được người dân suy tôn làm già làng từ đó cho tới khi qua đời vào ngày 24/12/2012, hưởng thọ 81 tuổi.

Nhà sàn Yang Sing.

Già làng Ama H’rin thông thạo cả tiếng Việt và tiếng Pháp và là người Ê đê đầu tiên học kỹ thuật trồng cà phê của người Pháp. Thấy cây cà phê có lợi nhuận cao, ông đã áp dụng kỹ thuật trồng và phát triển cây cà phê trên 40 mẫu đất ở Ako Dhong.

Từ đó mở đầu cho sự xuất hiện đồn điền cà phê của người Việt Nam trên đất Tây Nguyên. Nhờ lợi nhuận từ cây cà phê và chăn nuôi gia súc, đời sống của người dân buôn Ako Dhong ngày càng được cải thiện và trở nên giàu có, nhiều nhà dài lợp ngói xuất hiện, nên còn được gọi là “buôn nhà ngói”.

Hiện buôn có khoảng 26 ha trồng cà phê và 26 ha rừng tự nhiên và cuối buôn còn một khu rừng nguyên sinh, được xem như báu vật của buôn làng. Không chỉ phát triển cây cà phê, trồng lúa nước, khi còn sống già làng Ama H’rin còn tích cực vận động bà con trong buôn trồng điều, cây bơ và chăn nuôi nhiều gia súc gia cầm (nhưng được quy hoạch ở một khu riêng), thả cá trê phi trong các ao, hồ.

Theo một số người dân trong buôn, từ các nguồn như cà phê, điều, trái bơ, chăn nuôi, dệt thổ cẩm, làm rượu cần, bán hàng lưu niệm, phát triển dịch vụ du lịch... hàng năm nhiều hộ gia đình có thu nhập hàng trăm triệu đồng.

Lãnh đạo phường Tân Lợi, TP. Buôn Ma Thuột cho biết, từ năm 2009 buôn Ako Dhong đã xóa hết hộ nghèo, xuất hiện nhiều hộ khá và giàu. Nhiều năm liền buôn đạt danh hiệu buôn văn hóa và kiểu mẫu, với gần 100% hộ đạt chuẩn gia đình văn hóa; 100% trẻ em được tới trường (trong đó có gần 90% học sinh học hết lớp 12/12).

Một bảo tàng văn hóa Ê đê

Nằm ở gần cuối con đường Trần Nhật Duật, buôn Ako Dhong cũng là phố và phố cũng là buôn.

Những ngôi sàn (nhà dài) truyền thống lợp ngói nhuốm màu thời gian xen với những ngôi biệt thự được xây dựng với lối kiến trúc hiện đại, nhưng phần mái vẫn mô phỏng theo kiểu mái nhà dài truyền thống. Hầu hết những ngôi biệt thự đều được xây dựng phía sau ngôi nhà dài và đó chính là nơi ở của cả gia đình.

Nhà sàn. 

Tất cả đều hiện diện trong khuôn viên của những khu vườn rợp bóng cây ăn trái và hoa, cây cảnh. Những ngôi nhà dài chính là nơi thờ cúng tổ tiên và tổ chức những nghi thức cúng mừng lúa mới, tổ chức lễ hội sinh hoạt văn hóa cồng chiêng, kể khan, múa, hát, tiếp khách và những đêm lửa trại.

Trong buôn hiện còn những ngôi nhà dài có tuổi đời vài chục năm, được làm bằng những loại gỗ quý vừa cứng vừa bóng láng như giáng hương, chít, căm xe... không bao giờ bị mối mọt.

Chính những ngôi nhà dài này là điểm nhấn thu hút đông đảo khách thập phương đến thăm quan và nghỉ qua đêm, mỗi khi có dịp đặt chân đến Buôn Ma Thuột.

Những ngôi nhà dài gây ấn tượng với du khách chính là hai cầu thang đực và cầu thang cái. Cầu thang cái có đôi bầu vú sữa căng tròn được điêu khắc công phu sinh động, là biểu tượng ca ngợi sự trường tồn của giống nòi của cộng đồng người Ê đê. Đó cũng là biểu tượng cho quyền lực của người phụ nữ Ê đê trong xã hội mẫu hệ từ xưa tới bây giờ. Đặc biệt trong những ngôi nhả dài hầu như đều còn lưu giữ bảo tồn được những bộ cồng chiêng quý như một thứ báu vật của từng gia đình, dòng tộc.

Theo quan niệm của người Ê đê, cồng chiêng là vật thiêng liêng chỉ dùng trong những dịp cúng mừng lúa mới, mừng năm mới và những lễ hội truyền thống. Một trong những ngôi nhà dài được làm hoành tráng nhất, dài nhất, đẹp nhất, nhiều gỗ quý nhất ở Ako Dhong chính là nhà dài Yang Sing của chị H.Linh Niê, với tổng chi phí khoảng 3 tỷ đồng.

Nhà Văn hóa cộng đồng của buôn.

Những ngày ở buôn, hầu như tối nào chúng tôi cũng có mặt ở ngôi nhà dài này để sinh hoạt văn hóa, uống rượu cần do chính chị H. Linh Niê làm. Dù là chủ khách sạn, nhà hàng Yang Sing lớn nhất buôn, nhưng vì yêu ngôi nhà dài truyền thống nên chị H.Linh Niê vẫn quyết tâm làm bằng được ngôi nhà dài vừa để ở, vừa đón tiếp khách du lịch.

Chị bảo: “Không có gì hạnh phúc và ấm áp bằng được sống trong ngôi nhà dài truyền thống của tổ tiên”. Cũng như chị H.Linh Niê, người dân trong buôn làm du lịch bằng chính vốn văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Họ đón tiếp và phục vụ du khách bằng những đêm biểu diễn cồng chiêng, lửa trại, múa, hát, kể khan (sử thi) và uống rượu cần ở những ngôi nhà dài.

Có thể nói, buôn Ako Dhong là một trong số ít những buôn làng Ê đê hiện nay còn lưu giữ, bảo tồn được những giá trị văn hóa truyền thống rất đặc trưng, độc đáo của người Ê đê.

Nơi đây thực sự là một bảo tàng thật sống động về văn hóa Ê đê giữa lòng thành phố Buôn Ma Thuột. Điều đó chứng tỏ người Ê đê ở buôn Ako Dhong có ý thức rất sâu sắc về những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình. Đồng thời, họ cũng rất có ý thức trong việc khai thác và quảng bá những giá trị văn hóa truyền thống ấy, để thu hút du khách đến với buôn làng.